Powiatowa Szkoła Muzyczna oficjalnie założona. Rekrutacja trwa

Formalnie szkoła założona została na ostatniej sesji Rady Powiatu Wrzesińskiego. Krótkie posiedzenie odbyło się 1 lipca w Centrum Badań i Rozwoju Nowoczesnych Technologii w Grzymysławicach. Uchwałę uzasadniała naczelnik Wydziału Edukacji Olga Kośmińska-Giera, która zaznaczyła, że zgodnie z prawem oświatowym jednostki samorządu terytorialnego mogą zakładać i prowadzić szkoły artystyczne po zawarciu stosownego porozumienia z ministrem kultury i dziedzictwa narodowego. – Takie porozumienie na utworzenie i prowadzenie przez powiat wrzesiński od 1 września 2019 roku szkoły muzycznej I stopnia zostało zawarte 27 czerwca – poinformowała. Zgodnie z przepisami szkołę zakłada się na podstawie aktu założycielskiego określającego jej typ, nazwę i siedzibę i takim aktem była uchwała jednomyślnie podjęta tego dnia przez radnych.

Powiatowa Szkoła Muzyczna I stopnia będzie kształciła w dwóch cyklach. Naukę w cyklu 6-letnim będą mogły rozpocząć dzieci młodsze, które mają ukończone 6, ale nie więcej niż 10 lat. W cyklu 4-letnim zaś będą mogły uczyć się starsze dzieci i młodzież – uczniowie muszą mieć co najmniej 8, ale nie więcej niż 16 lat. Kształcenie artystyczne, które będzie realizowane w placówce, da absolwentom podstawy wykształcenia muzycznego i umożliwi dalszą edukację artystyczną. Bezpłatne zajęcia będą trwały przez cały rok szkolny. W ramach działalności szkoły organizowane będą koncerty i imprezy muzyczne dla mieszkańców powiatu, a także konkursy i warsztaty dla uczniów.

Składanie dokumentów

Powstanie publicznej szkoły muzycznej we Wrześni jest szansą na darmową naukę na miejscu dla artystycznie uzdolnionych dzieci i młodzieży. Aby wziąć udział w rekrutacji konieczne jest złożenie przez rodzica lub opiekuna kandydata niezbędnych dokumentów. Można je znaleźć na stronie internetowej powiatu bądź pobrać w Biurze Obsługi Interesanta starostwa. W kwestionariuszu kandydata należy wskazać sugerowany instrument, a także dołączyć do niego zaświadczenie lekarskie (wydane przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej) o braku przeciwwskazań do nauki na nim. Planuje się nauczanie w następujących specjalnościach instrumentalnych: fortepian, skrzypce, gitara klasyczna, akordeon, flet poprzeczny, klarnet, perkusja. W celu udziału w rekrutacji rodzic lub opiekun musi także podpisać klauzulę informacyjną związaną z przetwarzaniem danych osobowych. W przypadku dzieci 6-letnich konieczne jest również złożenie zaświadczenia o gotowości do podjęcia nauki w szkole muzycznej wystawionego przez przedszkole, do którego uczęszcza, lub poradnię psychologiczno-pedagogiczną. Termin składania dokumentów w Starostwie Powiatowym we Wrześni upływa 6 sierpnia.

Badanie predyspozycji

Do szkoły przyjmowani będą kandydaci, którzy pozytywnie przejdą badanie predyspozycji do nauki. Planuje się je przeprowadzić od 9 do 12 sierpnia w auli Liceum Ogólnokształcącego we Wrześni. Podczas badania kandydat będzie musiał zmierzyć się z kilkoma zadaniami.

Wyniki rekrutacji

Lista przyjętych uczniów zostanie ogłoszona 16 sierpnia. Ewentualna rekrutacja uzupełniająca odbędzie się przed końcem sierpnia. W szkole, która wystartuje 1 września, będzie realizowana podstawa programowa opracowana przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego. Zajęcia będą podzielone na grupowe z kształcenia słuchu (dodatkowo rytmika dla dzieci młodszych) oraz indywidualne, czyli naukę gry na instrumencie.

Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do kontaktu z Wydziałem Edukacji (tel. 61 640 44 38) oraz na stronę internetową www.wrzesnia.powiat.pl/szkolamuzyczna.

Klara Skrzypczyk

Harmonogram w skrócie:
- 6 sierpnia – ostateczny termin składania dokumentów
- 9-12 sierpnia – badanie predyspozycji kandydatów
- 16 sierpnia – ogłoszenie listy przyjętych uczniów
- do 31 sierpnia – ewentualna rekrutacja dodatkowa
 

Do zadań osób ubiegających się o miejsce w szkole będzie należało:
- zaśpiewanie piosenki a cappella (bez podkładu muzycznego),
- powtórzenie za nauczycielem usłyszanej sekwencji rytmu (poprzez jej wyklaskanie),
- rozpoznanie i określenie dźwięków: wysokich, niskich, granych jako pojedyncze lub kilka jednocześnie,
- powtórzenie głosem (po nauczycielu) zagranej lub zaśpiewanej melodii,
- rozmowa na temat preferencji muzycznych i zainteresowań,
- zaprezentowanie umiejętności gry na instrumencie (dotyczy osób potrafiących już na czymś grać, informacja dodatkowa, niepunktowana).
 

Powiatowa Szkoła Muzyczna będzie placówką publiczną realizującą podstawę programową opracowaną przez ministerstwo.  Z jednej strony będzie umuzykalniająca, z drugiej strony da solidną podstawę do dalszego kształcenia artystycznego, na przykład w szkole muzycznej II stopnia. Można powiedzieć, że szukamy muzycznych talentów. Trzeba podkreślić, że szkoły muzyczne I stopnia nie kształcą w zakresie śpiewu, natomiast uczą gry na instrumentach. Te indywidualne zajęcia z nauczycielem są bardzo cenne. Oprócz nich w grupach odbywać się będą zajęcia z zakresu rytmiki i kształcenia słuchu.
Te dzieci, które potrafią już grać na instrumencie, mogą podszkolić i udoskonalić swój warsztat, a jeżeli dziecko wykazuje zdolności artystyczne, ale nie ma jeszcze sprecyzowanych zainteresowań, to specjaliści nawet już podczas postępowania rekrutacyjnego podpowiedzą, jaki instrument byłby najwłaściwszy. Zatrudnieni nauczyciele to będą prawdziwi specjaliści, pod których okiem nauka przyniesie maksymalny efekt. Warto spróbować swoich sił po to, żeby zyskać solidny muzyczny warsztat. Szkoła będzie dysponowała także swoim instrumentarium, a więc da możliwość ćwiczenia na miejscu na instrumentach dobrej jakości.
Placówka będzie ponadto pełniła funkcję ośrodka kulturalnego – organizowała koncerty, warsztaty czy inne przedsięwzięcia dookoła muzyki. To będzie miejsce, które umożliwi realizowanie swoich pasji.

naczelnik Wydziału Edukacji Olga Kośmińska-Giera

Na szlaku rowerowym Nekli

Podobno była nazywana Nieklą, co w staropolskim oznaczało zarośla lub przystań. O jej początkach głosi także jedna z legend: kiedyś w tym miejscu miała stać karczma, w której zatrzymał się czarnoksiężnik Twardowski. Rozkazał diabłom, by usypali groblę przez bagna. Tak powstała Nekla. Tym razem proponuję wycieczkę po tej miejscowości oraz jej okolicach. Ponownie wsiadamy na rowery i rozpoczynamy nasze zwiedzanie.

Garść informacji

Pierwsze wzmianki o Nekli pojawiają się w 1405 roku. Przez wieki właścicielami tej miejscowości były zamożne, znane w Wielkopolsce rody Skórzewskich czy Żółtowskich. W latach 1725-1793 posiadała prawa miejskie, niestety wraz z drugim rozbiorem Polski je utraciła. Tuż obok Nekli osiedlali się na prawie olęderskim staroluteranie. Dzięki wiedzy i umiejętnościom osuszyli bagna oraz mokradła, wykarczowali las i założyli osadę Nekielskie Olędry, obecną Nekielkę. W 1831 roku przez teren Nekli oraz okolic przeszła epidemia cholery, która zebrała potężne żniwo. Ocaleni mieszkańcy ślubowali coroczne pielgrzymki do Grodziszczka, do Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia, której dziękowali za ocalenie. Ta tradycja jest kultywowana do dziś.

Niewątpliwie ważne dla rozwoju wsi było poprowadzenie przez nią w 1845 roku bitego traktu z Poznania do Strzałkowa, a 42 lata później wzdłuż niego, linii kolejowej. Mieszkańcy Nekli i okolic brali udział w walkach wyzwoleńczych np. Wiośnie Ludów czy Powstaniu Wielkopolskim. Podczas trwającej w Nekli okupacji hitlerowskiej istniał tu obóz pracy przymusowej dla Żydów, którzy pracowali przy budowie linii kolejowej Swarzędz-Września.

Ponowny rozwój wieś przeżyła po zakończeniu drugiej wojny światowej. Wtedy wprowadzono elektryfikację, wodociągi czy kanalizację. Powstały zakłady produkcyjne, zaczęto dbać o rozwój oświaty. W 1965 roku wybudowano nową szkołę podstawową. Prawa miejskie Nekla odzyskała 1 stycznia 2000 roku.

Śladami olędrów

W tym numerze „Przeglądu Powiatowego” ponownie zapraszam na wycieczkę rowerową. Jednak tym razem nie jest ona zaplanowana przeze mnie. Wjeżdżamy na Szlak Osadnictwa Olęderskiego po Gminie Nekla. Tu rozpoczyna się i kończy trasa licząca 37 kilometrów. Została wytyczona w 2005 roku z okazji 600-lecia istnienia miejscowości. Prowadzi przez malownicze tereny, na których przez 200 lat żyli osadnicy olęderscy.

Pierwsze dwa punkty na szlaku warte odwiedzenia znajdują się już w Nekli. To kościół św. Andrzeja Apostoła oraz założenie parkowo-dworskie. Świątynia powstała w latach 1899-1901, a jej fundatorem byli Żółtowscy. Niewątpliwą chlubą kościoła jest kopuła, dwie wieżyczki oraz witraże pochodzące z królewskiego zakładu sztuki w Monachium. Do założenia parkowo-dworskiego należą pałac z 1870 roku, stajnia i powozownia. Dwór także ufundowali Żółtowscy, którzy w nim mieszkali. Tuż obok, w parku rosną pomniki przyrody, m. in. grusza Józefinka, olchy czarne. Znajduje się tu pięć zbiorników wodnych (stawki i sadzawki), a także Kanał Nekielski. Następnie przejeżdżamy przez Gierłatowo, czyli dawne osady Góreckie Olędry, Chłapowskie Olędry i Laski Olędry, gdzie znajdują się cmentarze ewangelickie. Dalej kierujemy się do Podstolic. Tutaj mieści się zabytkowy dwór z końca XIX wieku. Jego budowę rozpoczął w 1890 roku hrabia Hedogron Kierski, ówczesny właściciel wsi. Następnie jedziemy w stronę Opatówka, gdzie znajduje się zabytkowy drewniany kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej z Egiptu, który pochodzi z lat 1752-1754. Wśród wyposażenia najcenniejszy jest szesnastowieczny krucyfiks umieszczony na poziomej belce spinającej łuk tęczowy. W Zasutowie i Barczyźnie ponownie natrafiamy na cmentarze ewangelickie. Jeśli będziemy czujni, być może uda nam się wypatrzeć żurawie, które gniazdują na podmokłym terenie lasu, około 300 metrów za cmentarzem w północnym kierunku. Dziewiątym punktem na mapie naszej rowerowej wędrówki są pomniki przyrody, czyli okazałe dęby. Jeden z nich ma w obwodzie 395 centymetrów i rośnie tuż przy zabudowaniach. Kolejne dwa mierzą 384 i 446 centymetrów w obwodach. Drzewa są objęte ochroną od 2005 roku. To pozostałości po występujących tu kiedyś grądach środkowoeuropejskich, czyli lasach wielogatunkowych i wielowarstwowych z przewagą dębów i grabów. Jadąc dalej ponownie znajdujemy cmentarze ewangelickie – kolejny w Barczyźnie i dwa w Nekli. Obok tego w Barczyźnie zbudowano w 1893 roku szkołę z prostokątną apsydą, gdzie można było umieścić ołtarz. Trzynastym przystankiem podczas naszej wycieczki jest kościół poewangelicki w Nekielce. Miejscowość ta została założona w 1749 roku przez właściciela dóbr nekielskich. Wcześniej w tym miejscu istniał drewniany dom modlitewny dla olędrów. Chociaż Nekla nie była wsią olęderską to kolejne pokolenia tych osadników przenosiły się do niej oraz pobliskich miejscowości. Podczas drugiej wojny światowej i długo po niej budynek służył za magazyn broni. W 1971 roku podjęto decyzję o rozbiórce kościoła, jednak została ona odwleczona w czasie do lat 90-tych. Wtedy dawną świątynię nabyła rodzina Kareńskich. Właścicielami są do dziś. Organizują tu koncerty, wystawy oraz spotkania kulturalne. Jedziemy dalej, ale nadal pozostajemy w Nekielce. Tutaj znajduje się kolejny cmentarz ewangelicki. Na nim zachowały się dwa żeliwne krzyże nagrobne. Ostatni punkt naszej trasy to Starczanowo. Znajduje się tu zabytkowa aleja kasztanowa, która prowadzi do Nekli. Zobaczymy także pomnik przyrody – lipę szerokolistną.

Się dzieje!

Nekla i okoliczne miejscowości organizują wiele wydarzeń kulturalnych i sportowych. Można wymienić te najbardziej znane, na przykład Wianki. Jest to impreza organizowana na powitanie lata, nawiązująca do tradycji nocy świętojańskiej. Jej stałymi punktami są konkursy na najpiękniejszy wianek i przede wszystkim puszczanie wianków na rzece, ale także koncerty, ognisko czy pokaz sztucznych ogni. Od sześciu lat organizowany jest Nekielski bieg do lata. Wyróżnione są w nim różne kategorie np. bieg familijnym, a w tym roku po raz drugi odbyło się Grand Prix na 10 kilometrów. Od 2012 roku w Nekli organizowany jest również festiwal Alternatywny BASH. Pod tą nazwą kryje się dwudniowa impreza. Tematami przewodnimi są muzyka rap, hip-hop i house. Również od tego roku w Nekli działa letnie kino plenerowe. Dzięki mobilnemu ekranowi, filmy mogą być wyświetlane w różnych miejscach gminy. Ciekawym wydarzeniem są zawody motocrossowe na torze w Opatówku. Przybywają na nie żądni wygranej zawodnicy, ale także spragnieni emocji kibice. Dużym zainteresowaniem cieszy się Rajd Rowerowy Śladami Osadnictwa Olęderskiego. Jego trasa prowadzi przez wybraną część Szlaku Olęderskiego.      

 Klaudia Kubiak

Minęło 200 lat - prezentacja

31 lipca 1819 roku powstał powiat wrzesiński. W tym roku obchodzimy 200 rocznicę tego wydarzenia.

Z tej okazji Starostwo Powiatowe zorganizowało wystawę fotograficzną 200 lat powiatu wrzesińskiego. Wybrano 12 ciekawych zdjęć przedstawiających miejsca i wydarzenia z tego okresu. Całość opracowano na podstawie publikacji 200 lat Powiatu Wrzesińskiego, historia i współczesność, która została wydana ze środków powiatu wrzesińskiego przez Bibliotekę Publiczną Miasta i Gminy Września. Książkę można kupić w bibliotece.

Wystawa zostanie zaprezentowana na wrzesińskim rynku. 31 lipca o godzinie 17 odbędzie się wernisaż, a przy tej okazji historię powiatu przybliży Marian Torzewski. Ekspozycję będzie można również obejrzeć w poszczególnych gminach, a dodatkowo poniżej prezentujemy kilkadziesiąt zdjęć wraz z opisami ważnych dla tego okresu wydarzeń, miejsc i ludzi. Ponadto w ramach obchodów jesienią tego roku powiat planuje organizację konkursu dla młodzieży szkół średnich, tematycznie związanego z rocznicą powstania powiatu wrzesińskiego.

Klaudia Kubiak

Co słychać na drogach powiatowych?

Pogoda sprzyja pracom na zewnątrz, więc ekipy drogowe nie zwalniają tempa i działają przy kolejnych inwestycjach.

Ostatnio zakończyła się budowa chodnika w Krzywej Górze. W ubiegłym roku zadbano o odwodnienie, ułożono ściek i krawężnik, natomiast w tym roku położono obrzeże oraz około 300 metrów bieżących kostki, ustawiono bariery przy przepuście i umocniono jego wylot. Inwestycja pochłonęła łącznie 240 tys. zł, z czego 50 tys. pochodziło z budżetu gminy Kołaczkowo. Na ukończeniu są też prace modernizacyjne na odcinku drogi Targowa Górka-Mała Górka.

– Głównym zadaniem było poszerzenie jezdni miejscami z 4,3 do 5,5 metra oraz zamknięcie całości dwiema warstwami masy bitumicznej, czyli warstwą wyrównawczą i górną warstwą ścieralną. Pozostało jeszcze utwardzenie poboczy i umocnienie zjazdów. Cały odcinek ma około 610 metrów bieżących – mówi naczelnik Wydziału Dróg Powiatowych Bartłomiej Kaczmarzewski.

W przyszłym roku planowane jest wykonanie ostatniego odcinka tej drogi o długości 0,5 kilometra. Na czas przebudowy około 1600 metrów drogi Sokolniki-Szamarzewo standardowo niezbędny jest projekt organizacji ruchu. Kiedy zostanie on zatwierdzony, powiat będzie mógł przekazać plac budowy wykonawcy, który wyremontuje istniejącą nawierzchnię oraz utwardzi pobocza. Na to zadanie będzie miał czas do końca września. Wydział Dróg Powiatowych przygotowuje się także do remontu nawierzchni drogi powiatowej w Nowym Folwarku. W ubiegłym tygodniu wykonano niezbędne pomiary. Poza tym cały czas stałe ekipy pracowników starostwa koszą pobocza oraz prowadzą remonty cząstkowe.

Klaudia Kubiak  

Powiatowe dożynki

1 września w Nekli odbędą się Dożynki Powiatowe, na które zapraszają wszystkich starosta wrzesiński Dionizy Jaśniewicz i burmistrz Nekli Karol Balicki. Na odwiedzających będzie czekało mnóstwo atrakcji, a gwiazdą wieczoru jest Lady Pank.

Uroczystość rozpocznie się korowodem, który przejdzie na stadion miejski przy ulicy Wrzesińskiej w Nekli. Tam odbędzie się polowa msza święta.

Podczas dożynek nie może zabraknąć tradycyjnego obrzędu oraz ludowych przyśpiewek, które w tym roku zaprezentuje Zespół Folklorystyczny Wielkopolanie. Powstał on w 1962 roku i od tego czasu miał okazję prezentować polski folklor nie tylko w naszym kraju, ale także w 62 innych państwach na pięciu kontynentach.

Podczas święta plonów będzie można odwiedzić wiele stoisk. Pojawią się szkoły średnie, które zaproponują malowanie twarzy czy układanie fryzur. Nie zabraknie namiotu powiatowego, gdzie ustawiona będzie wystawa dotycząca obchodów z okazji dwustu lat powiatu wrzesińskiego. Tam także każdy chętny weźmie udział w konkursie z nagrodami. Ponadto podczas dożynek wystąpią między innymi tancerze ze szkoły tańca Alchemia czy wojowie słowiańscy. Niewątpliwie wzrok przyciągnie także wystawa starych maszyn rolniczych. Pod koniec dnia odbędzie się losowanie nagród głównych w loterii fantowej.

Tegoroczną gwiazdą dożynek powiatowych został legendarny Lady Pank, autor takich przebojów jak Kryzysowa narzeczona, Stacja Warszawa, Marchewkowe pole, Mniej niż zero czy Zostawcie Titanica. Koncert tej popularnej rockowej grupy zaplanowano na godzinę 20. Po nim Zespół Sekret zapewni oprawę muzyczną do wspólnej zabawy tanecznej.  

Klaudia Kubiak

Sport dla najmłodszych

Powiatowa Strefa Sportu organizowana przez wrzesińskie starostwo przy okazji gminnych biegów jest za półmetkiem. Ostatnio odbyły się dwa sportowe spotkania w Nekli i Kołaczkowie. 

Bieg z przeszkodami, rzut piankowym oszczepem, tor przeszkód czy rzuty do celu to konkurencje, które prowadzący zajęcia proponują najmłodszym mieszkańcom powiatu, kiedy ich rodzice i opiekunowie biorą udział w biegach organizowanych przez gminy. W Nekli był to VI Nekielski Bieg Do Lata, a w Kołaczkowie XXXVIII Bieg o Złoty Kłos. Rywalizacja sportowa przybiera formę zabawy, nie ma wygranych i przegranych. Każdy młody uczestnik otrzymuje medal i dyplom. Często jest to jego pierwszy medal w życiu, więc tym bardziej Powiatowa Strefa Sportu sprawia sporo radości dzieciom i motywuje do dalszej aktywności fizycznej. Kolejne sportowe zmagania zaplanowane są na 25 sierpnia w Pyzdrach przy okazji XXXVIII Ogólnopolskiego Biegu Kazimierzowskiego. Tegoroczną Powiatową Strefę Sportu zamyka wydarzenie towarzyszące IV Biegowi Miłosław Biega 1 września w Miłosławiu. Już dziś zapraszamy na obie edycje. 

Mateusz Maserak
 

Pamiętając o krwawej niedzieli

W rocznicę kulminacji ludobójstwa na Wołyniu Starostwo Powiatowe zorganizowało spotkanie poświęcone tym przerażającym wydarzeniom. 

Data spotkania – 11 lipca – nie była przypadkowa. Tego dnia 1943 roku odbyła się akcja masowej eksterminacji polskiej ludności cywilnej na Wołyniu, zwana krwawą niedzielą. Świadkami tej tragedii byli także ludzie, którzy po wojnie trafili na teren powiatu wrzesińskiego. Wśród nich były m.in. mieszkanka Kołaczkowa Maria Świerczyńska i mieszkanka Wrześni Marianna Nadolna, które tego wieczoru pojawiły się we wrzesińskim Kinie Trójka, żeby mówić głośno o przeżyciach swoich rodzin.

–  Nasze spotkanie jest nie po to, żeby rozdrapywać rany, ale po to, żebyśmy w naszej zbiorowej pamięci utrwalili te ważne dla naszych rodaków i dla naszego państwa wydarzenia – powiedział starosta wrzesiński Dionizy Jaśniewicz, który zaznaczył, że zbrodnia wołyńska pokazuje, czym jest wojna, jakie wyzwala instynkty, i do czego prowadzą zdrada i nienawiść. Podkreślił przy tym, że ludzie ginęli na Wołyniu nie dlatego, że czynili komuś krzywdę, tylko dlatego, że byli Polakami. – To jest bagaż, którego nie da się pozbyć, a my nie możemy przejść nad tym do porządku dziennego – dodał.

W programie spotkania znalazł się wykład Zbrodnia wołyńska 1943-1945 w świetle badań naukowych, który wygłosił prof. dr hab. Grzegorz Motyka, dyrektor Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk specjalizujący się m.in. w tematyce konfliktu polsko-ukraińskiego oraz XX-wiecznych zbrodni przeciwko ludzkości. Prelegent nakreślił słuchaczom tło okrucieństw na Wołyniu, opowiedział o przyczynach i najważniejszych chwilach tych zbrodniczych wydarzeń. Nie unikał również mówienia o niewygodnych aspektach, takich jak akcje odwetowe, czy kwestiach dotyczących niejasności wokół konfliktu. – Moim zdaniem dobrym podsumowaniem stanu wiedzy jest film Wojciecha Smarzowskiego, któremu udało się ukazać najważniejsze przynajmniej ustalenia. Są też fragmenty, z którymi bym się nie do końca zgadzał, ale uważam ten obraz za bardzo udany – powiedział Grzegorz Motyka. Wśród kwestii spornych gość wskazał scenę święcenia noży w cerkwi, z czym z kolei nie zgodziła się Maria Świerczyńska, mówiąc o świadectwie swojej mamy.

Podczas dyskusji okazało się, że na sali było więcej osób, którzy byli krewnymi czy potomkami tych, którzy przeżyli rzeź wołyńską. Kto nie znalazł odpowiedzi na nurtujące go pytanie, mógł jej poszukiwać w jednej z publikacji wykładowcy, które tego dnia były dostępne w kinie na stoisku przygotowanym przez miłosławską księgarnię. Po wykładzie zaprezentowano wspomniany film Wołyń – widzowie mieli okazję uzmysłowić sobie wymiar tragedii sprzed blisko osiemdziesięciu lat, o której nie wolno nam zapominać.                                 

  Klara Skrzypczyk

Fragmenty wykładu prof. dr. hab. Grzegorza Motyki:

Zbrodnie obejmowały nie tylko Wołyń, ale także Galicję Wschodnią i działy się w latach 1943-45. Panuje głębokie przekonanie, że na ten temat właściwie nic nie wiadomo. Było ono prawdziwe na początku lat 90., bo w okresie panowania komunizmu rzeczywiście zakazane były badania naukowe.

Mówimy o mordzie, który był masowy, ale też zorganizowany. Okrucieństwo brało się stąd, że sprawcy tych zbrodni, członkowie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii uznali, że jeżeli dokonają tej operacji okrutnie, to wówczas stworzą wrażenie buntu ludowego.

Wszystko zaczyna się 9 lutego 1943 od pierwszej wioski, Parośli, gdzie wchodzi oddział UPA, udając partyzantów sowieckich. Wiąże Polaków, potem zabija ich siekierami, żeby stworzyć wrażenie, że oto chłopi przyszli. Potem napadają na kolejne polskie wioski. Pojawiają się meldunki, które mówią, że to banderowcy przystąpili do czyszczenia terenu, ale nie do końca się im niestety dowierza. To pozwoliło przywódcy OUN i UPA na terenie Wołynia przeprowadzić gigantyczną operację 11 lipca 1943, kiedy to w ciągu 24 godzin około 100 polskich miejscowości zostaje właściwie zmasakrowanych. Nie ma żadnej wątpliwości, że to oddziały OUN i UPA prowadzą te operacje, mobilizując przymusowo po części chłopów ukraińskich, którym dają siekiery i niejednokrotnie przymusem każą zabijać. Od jesieni 1943 roku przeprowadzane są pierwsze operacje w Galicji Wschodniej, a w 1944 roku jest już ich cały szereg.

Antypolska akcja trwająca od lutego 1943 roku do maja 1945 na Wołyniu kosztowała życie 50-60 tys. ludzi, a w Galicji Wschodniej dodatkowe 30-40 tys., co daje razem około 100 tys. ofiar.

Fragmenty relacji Henryka Kloca odczytane podczas spotkania przez jego krewną Mariannę Nadolną, również pochodzącą z Wołynia mieszkankę Wrześni:

Wieczorem 29 sierpnia 1943 roku żaden z mieszkańców Woli Ostrowieckiej nie poszedł spać. Doszły do nas niepokojące wieści, iż w sąsiednich wsiach zgromadziły się tłumy Ukraińców oszalałych z nienawiści. Oddziały samoobrony wystawiły czujki w różnych punktach wioski, a wszyscy mieszkańcy w każdej chwili byli gotowi opuścić rodzinną ziemię, jeśli by zauważyli Ukraińców. Noc pełna grozy i oczekiwania najgorszego miała się ku końcowi. Wtedy na tle porannych zorzy wyłonił się zwarty tłum Ukraińców. Z zaskoczenia weszli do wsi. Na horyzoncie pojawiła się czerwona kula słoneczna, która zapowiadała krwawe żniwo, mające się dokonać za kilka godzin. Tymczasem bojówkarze ukraińscy wkraczający do wsi zachowywali się nadzwyczaj spokojnie, a do Polaków odnosili życzliwie. Byliśmy zdziwieni i zaskoczeni ich stosunkiem do nas.

We wsi rozpoczął się normalny ruch, ale żaden pastuch nie wypędził krów na pastwisko, ani żaden gospodarz nie jechał w pole do pracy. Czuć było w powietrzu jakąś grozę. Około godziny 8 rano dało się słyszeć głosy ukraińskich bojówkarzy wzywających mężczyzn w wieku od 18 do 60 lat na zebranie, które miało się odbyć na placu szkolnym, gdzie zostali otoczeni przez uzbrojonych Ukraińców, którzy oświadczyli, iż pragną razem z Polakami walczyć przeciwko Niemcom. Następnie powiedzieli im, że będą brać ich na badania lekarskie i sprawnościowe. Odprowadzali po sześciu mężczyzn w nieznanym kierunku. Gdy na boisku pozostały tylko dzieci, kobiety i starcy, Ukraińcy siłą wzięli ich do szkoły. Wiedzieliśmy, że zostaniemy za chwilę zamordowani.

Około południa po raz pierwszy dało się słyszeć strzały z broni maszynowej. Wśród Ukraińców powstał popłoch i dezorientacja. Gwałtownie zamknęli drzwi do szkoły i wybiegli na zewnątrz budynku. Do wnętrza zaczęli wrzucać granaty i strzelać. Wielu zostało zabitych. Rozległy się jęki rannych, płacz dzieci i krzyk matek. Upowcy podpalili budynek – płonął jak pochodnia. Leżałem na podłodze i nagle rozległ się huk granatów. Krew i poszarpane ciało trysnęły na mnie, byłem w szoku. Podczołgałem się do mojej młodszej siostry Anny. Nie żyła. Została trafiona w głowę. Kula wyrwała duży otwór w czaszce. Otępiały z wrażenia podniosłem głowę i ujrzałem leżącą i krwawiącą matkę, jeszcze żyła. Podczołgałem się do niej i przytuliłem po raz ostatni.

Fragmenty wypowiedzi Marii Świerczyńskiej, pochodzącej z Wołynia mieszkanki Kołaczkowa:

Pochodzę z Ostroga nad Horyniem, gdzie przed wojną była granica polsko-sowiecka. Moja mama na wiadomość, że popi święcą noże, widły i siekiery, poszła do cerkwi. Mama nie żyje już, ale z opowiadań rodzinnych wiem, że pop święcił noże, żeby Lachów, bo tak nas nazywano, rżnąć.

Już po wejściu frontu sowieckiego Ukraińcy próbowali jeszcze walczyć z Sowietami również, ale wojska sowieckie były na tyle silne, że się brały za prowodyrów band i po decyzji sądu wojennego wieszały ich na rynkach miast. W Ostrogu na rynku został powieszony nauczyciel, syn popa z Hrubieszowa Lubelskiego, który najpierw zamordował swoją żonę Polkę, a później dwoje swoich dzieci i przyszedł do nas mordować Polaków. Większość uczestników mordów została wywieziona na Syberię na 25 lat albo na dożywocie.

Kiedy Niemcy już przegrywali wojnę i uciekali na zachód, a do nas zbliżał się front sowiecki ze wschodu, ksiądz proboszcz z Ostroga mający w swojej działalności 30 miejscowości, wiosek albo osad zarządził, żeby wszyscy Polacy skryli się w więzieniu albo w seminarium nauczycielskim. To był początek 1944 roku. Przez 2 tygodnie byliśmy oblężeni przez bandy ukraińskie, które wykorzystały okres bezprawia, rzucały ulotki „poddajcie się, bo i tak was wszystkich zamordujemy”. Jacy fałszywi byli Ukraińcy, skoro gdy front sowiecki już się zbliżał, wychodzili wojskom na spotkanie i ostrzegali ich przed Polakami, że napadają i mordują i kiedy wojska sowieckie weszły do miasta, to dopiero zaczął się atak Ukraińców. O wielu sprawach się nie mówi, naprawdę.

Zabytkowe miłosławskie rejony

Na terenie tej gminy znajduje się dziewiętnaście zabytkowych budynków, a w samym mieście jest dziewięć z nich. Miłosław posiada największą w powiecie wrzesińskim liczbę pomników przyrody. Naprzemiennie z Krakowem, Szwajcarią i Warszawą odbywa się tu wręczenie Nagrody Fundacji im. Kościelskich, a niejeden smakosz zna miejscowość z mieszczącego się w niej browaru.

Nasze ostatnie podróże były skupione na jednej miejscowości. Tym razem zaplanowałam trasę rowerową, która prowadzi od Miłosławia przez Bugaj do Czeszewa. Odległość od startu do mety to około 10 kilometrów, jadąc drogą krajową nr 15 oraz drogą wojewódzką nr 441. Może to być wycieczka nie tylko dla tych mieszkających w Miłosławiu czy okolicach, ale też dla przyjezdnych. Zachęcam do spakowania rowerów w samochód, przejechania do Pałacu Mielżyńskich (bo tutaj zaczynamy naszą podróż), pozostawienia auta, a wybrania się w dalszą drogę rowerami. Oczywiście zawsze można przebyć tę trasę samochodem.

Pierwszy przystanek – Pałac w Miłosławiu

Willa została zbudowana w pierwszych latach XIX wieku. Wykonano ją według projektu Carla Friedricha Schinkela – dużej sławy architekta, urbanisty, malarza i projektanta. Według pomysłu Seweryna Mielżyńskiego, w 1843-1844 rozbudowano apartament, dodając dwa skrzydła ogrodowe oraz wieżę, a pod koniec XIX wieku dobudowano jeszcze kolejne skrzydła i okazały portyk na froncie. Właścicielami budynku byli początkowo Mielżyńscy, a później Kościelscy. W miłosławskim pałacu gościły znane osobistości takie jak Henryk Sienkiewicz, Józef Ignacy Kraszewski, Henryk Wieniawski, Julian Fałat czy Władysław Reymont. W 1882 otwarto tu galerię obrazów, które zbierali Mielżyńscy. Później zostały one przekazane Poznańskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk. Obiekt spalili w 1945 roku ustępujący hitlerowcy. W latach 60-tych odbudowano go, jednakże styl klasycystyczny pozostał tylko na zewnątrz. Do niedawna uczyły się tutaj ostatnie roczniki Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego. To właśnie w tej szkole działa Młodzieżowa Agencja Przewodników Turystycznych, która chętnie oprowadza po pałacu zainteresowane grupy. Do agencji należy ok. 26 młodych osób. – Mielżyńscy słynęli z dbałości o swoich pracowników. Świadczą o tym stojące do dziś budynki mieszkalne zwane czworakami. Zidentyfikować je możemy po charakterystycznym dla projektów Mielżyńskiego szczególe architektonicznym, czyli umieszczonym w szczycie budynku otworze okiennym w kształcie koła. Hrabia dbał również o wykształcenie miłosławian. Wybudował szkołę, która funkcjonowała do 2012 roku – opowiada jedna z członkiń MAPT. Warto dodać, że w pałacu (naprzemiennie z Krakowem, Szwajcarią i Warszawą) wręczana jest Nagroda Fundacji im. Kościelskich, którą założyła wdowa po właścicielu pałacu w Miłosławiu – Monika. Chciała ona upamiętnić zmarłego męża i syna. Nagroda Kościelskich to prestiżowe wyróżnienie literackie, najstarsze w Polsce.  

Przystanek drugi – zameczek myśliwski w Bugaju

Nosi on także nazwę Bażantarni, gdyż do 1945 roku prowadzono tutaj hodowlę tych ptaków. Obiekt powstał w połowie XIX wieku prawdopodobnie według projektu Mielżyńskiego. Budynek usytuowano na wzniesieniu wśród lasów. Wykonano go z kamienia oraz cegły i otoczono murem obronnym. Posiada ośmioboczną wieżę. Zameczek został częściowo zniszczony po wojnie. Odbudowano go w 1974 roku. Obecnie znajdują się tutaj restauracja oraz pokoje gościnne.

Po trzecie – czeszewska edukacja

Ośrodek Edukacji Leśnej „Centrum Zarządzania Łęgami” kiedyś był rządcówką w zespole folwarcznym, obecnie natomiast pełni rolę leśniczówki. Budynek leży przy Żerkowsko-Czeszewskim Parku Krajobrazowym. Od zawsze był związany z lasami państwowymi. Historycy spierają się co do daty jego wybudowania. Część z nich mówi o roku 1880, a część o 1882. Wartym zwrócenia uwagi jest znajdujący się na pierwszym piętrze budowli taras widokowy, skąd można oglądać panoramę terenu zalewowego Warty. Leśnictwo posiada powierzchnię1 650 ha. W tym obrębie występują rzadkie w Wielkopolsce lasy łęgowe, czyli zbiory leśne znajdujące się nad rzekami lub potokami. Leśnictwo jest unikatowe pod tym względem, że jako jedyne w Polsce posiada prom rzeczny Nikodem, który przewozi zwiedzających na drugi brzeg Warty. – Nazwa środka transportu wzięła się od chęci upamiętnienia nieżyjącego już Nikodema Przybylskiego, który przez wiele lat przewoził każdego z jednego brzegu rzeki na drugi – opowiada podleśniczy Marek Dobroczyński.  Do ośrodka rocznie przyjeżdża ok. 5-6 tysięcy dzieci. Oczywiście najbardziej oblegane terminy to wiosna, lato i jesień. Obiekt jest najbardziej ukierunkowany na edukację najmłodszych, dlatego znajdują się tu ekspozycje stałe oraz instalacja rzeka, gdzie dzieciaki uczą się o obiegu wody w przyrodzie przez pokonanie toru przeszkód. – Po drugiej stronie Warty mamy ścieżki edukacyjne: bardzo ciekawa Tropem leśnych zwierząt oraz ścieżka łowiecka. Są one specjalnie przygotowane i wymyślone przez nas, pracowników nadleśnictwa Jarocin – dodaje Dobroczyński.

Piękna przyroda nasza

Gmina Miłosław posiada największą liczbę pomników przyrody. Znajduje się ich tutaj aż 19. Najstarsze z nich zostały ustanowione w 1965 roku. Wśród roślin wyróżnić można sosnę pospolitą, dąb szypułkowy, perłowca japońskiego, miłorząb japoński czy lipę drobnolistną. Pomniki są rozlokowane w miłosławskim zespole parkowo-pałacowym, leśnictwie Sarnice oraz Warta, w Lesie Czeszewskim, a także przy drogach np. w Lipiu.

Trzeba pamiętać o kulturze

Nie sposób nie wspomnieć o ważnym obiekcie, który znajduje się w Miłosławiu, a którego właścicielem od 2016 roku jest powiat wrzesiński. Mowa o dawnym kościele ewangelickim, czyli Powiatowej Scenie Kultury ZAMKOWA. Został wybudowany w 1872 roku. Po II wojnie światowej obiekt zamknięto. Stał i niszczał do 1977 roku, gdy postanowiono przeznaczyć go na galerię Miłosławskiego Centrum Kultury. Zabytek wymagał jednak gruntownego remontu. Dzięki dotacjom i własnemu wkładowi powiatu udało się wymienić okna oraz drzwi do zakrystii i na wieżę, naprawić dach nad apsydą i nawą główną oraz posadzki w prezbiterium, zabezpieczyć malowidła na ścianach, a także odrestaurować drewniane elementy wewnątrz obiektu. Obecnie trwają kolejne prace remontowe. Na ten czas dawny kościół został całkowicie wyłączony z działalności. Dotychczas powiat zorganizował w nim wiele imprez np. Wielkie Nocne Czytanie z udziałem m.in. Jacka Dehnela, Mikołaja Łozińskiego, Olgi Tokarczuk, Andrzeja Dybczaka, Marcina Kurka, Andrzeja Franaszka, Józefa Barana, Tomasza Różyckiego, Olgi Stanisławskiej, Dawida Bieńkowskiego, Tomasza Jastruna, Ryszarda Krynickiego, Andrzeja Sosnowskiego czy Andrzeja Dybczaka, a także Andrzeja Seweryna, wieczory literackie – spotkania z laureatami prestiżowej literackiej Nagrody Fundacji im. Kościelskich (m.in. z Maciejem Płazą i Szczepanem Twardochem), eliminacje Wojewódzkiego Konkursu Recytatorskiego im. Juliusza Słowackiego, wystawy, wernisaże, koncerty kolęd z udziałem takich gwiazd muzyki jak Irena Santor, Eleni, Alicja Majewska, Hanna Banaszak, Zespół Trebunie Tutki, Chór Prymasowski i Polihymnia. Z koncertami wystąpili tu m.in. Myslovitz, Domowe Melodie, Stare Dobre Małżeństwo, Janusz Radek czy Stanisława Celińska. Gdy na Zamkowej (obiekt znajduje się przy tej właśnie ulicy) znowu zacznie tętnić życie, będzie można go zwiedzać podczas organizowanych w nim wydarzeń kulturalnych.Nasza wycieczka rowerowa dobiegła końca. Połączyliśmy przyjemne z pożytecznym. Aktywny wypoczynek na świeżym powietrzu, zwiedzanie zabytków, poznawanie ciekawostek o okolicy, a do tego spalenie kilku kalorii. Teraz czas udać się na zasłużony posiłek. Pełnoletni mogą spróbować piwa z lokalnego browaru, będącego niewątpliwie chlubą tego miejsca.                         

Klaudia Kubiak

Drogi powiatu wrzesińskiego

Od początku czerwca we wrzesińskim starostwie funkcjonuje Wydział Dróg Powiatowych. Został on utworzony z istniejącego wcześniej referatu. Mimo tej zmiany, zadania pozostały te same. A jest ich wiele.

Wydział jest umownie podzielony na cztery części, z których każda zajmuje się innymi sprawami. Część osób odpowiada głównie za administrację. Wydają na przykład zezwolenia firmom zewnętrznym na umieszczenie urządzeń obcych w pasie drogowym. W wydziale znajduje się osoba sprawująca zadania zarządzającego ruchem. Do jej obowiązków należy  między innymi zatwierdzanie projektów organizacji ruchu, opiniowanie geometrii w projektach budowlanych, wydawanie pozwoleń pojazdom nienormatywnym. Kolejna ekipa zajmuje się bieżącym utrzymaniem dróg, nadzoruje pracę Służby Drogowej, ale także kupuje potrzebne materiały i zleca poszczególne roboty. Przez cały rok, o ile pozwalają na to warunki atmosferyczne, wykonywane są cząstkowe remonty dróg, czyli potoczne łatanie dziur. Dodatkowo ścinanie poboczy czy prace związane z zielenią przydrożną, takie jak wycinka drzew, karczowanie krzewów, koszenie traw. Oczywiście zdecydowana większość takich prac odbywa się wiosną, latem i jesienią. Ostatnia grupa pracowników wydziału zajmuje się sprawami inwestycyjnymi.

– Zlecamy także dużo zadań firmom zewnętrznym. Niedawno zakończyło się chociażby usunięcie starego torowiska i wyrównanie nawierzchni na ul. Czerniejewskiej we Wrześni, co wykonała firma zewnętrzna. Nie mieliśmy takiego sprzętu, żebyśmy mogli sami to zrobić – mówi naczelnik Wydziału Dróg Powiatowych Bartłomiej Kaczmarzewski.

Oprócz małych robót, są także te większe. Aktualnie drogowcy pracują nad drugim etapem budowy chodnika w Krzywej Górze. W ubiegłym roku rozpoczęto tę inwestycję na około 300 metrach.

– Zrobiliśmy odwodnienie, przygotowaliśmy podłoże, wykonaliśmy ściek i położyliśmy krawężnik. W tym roku robimy nawierzchnię. Najczęstszą rzeczą, której nie widać, a stwarza problem jest odwodnienie. Jeśli go nie zrobimy, będą oczywiście zastoje wody. Z tym jednak wiążą się duże koszty. Musieliśmy także sfrezować część drogi, uzupełnić ją masą i do tego dopiero dołożyć krawężnik. Tylko na te prace wydaliśmy już 150 tys. zł. Wielu wydaje się, że to szybka i łatwa praca, że wystarczy położyć kostkę i chodnik gotowy – opowiada.

Lada dzień rozpocznie się przebudowa drogi Targowa Górka-Mała Górka. Cała dokumentacja jest już przygotowana i czeka na rozpoczęcie pracy. Rozstrzygnięty jest też przetarg na przebudowę drogi Sokolniki-Szamarzewo.

– Udało się wyłonić wykonawcę, który zaproponował najkorzystniejszą ofertę. Teraz czekamy na podpisanie umowy, projekt organizacji ruchu na czas budowy i przekazanie placu – dodaje naczelnik.

W planach jest także przebudowa odcinka drogi powiatowej z Mikuszewa do Pogorzelicy. Obecnie dokumenty znajdują się w Wydziale Inwestycji, Zamówień Publicznych i Funduszy Europejskich. Gdy tylko zostaną przygotowane, zostanie ogłoszony przetarg
i wyłoniony wykonawca. Wykaz zadań majątkowych na 2019 rok zakłada także budowę chodnika w Orzechowie. Tam jednak najpierw przeprowadzane są prace geodezyjne.

– Złożyliśmy wniosek o przyznanie dofinansowania na budowę ciągu pieszo-rowerowego między Gutowem Małym a Grzybowem. Na razie czekamy na decyzję. Niebawem będziemy też robić własne pomiary do przebudowy drogi w Nowym Folwarku i ogłaszać przetarg. Tam mamy do wykonania samą nawierzchnię – wylicza Bartłomiej Kaczmarzewski.

Ekipa drogowa przeprowadza również pomiary na przebudowę chodnika na ul. Szybskiej w Pyzdrach. Być może już w połowie lipca rozpocznie się procedura przetargowa.

Budownictwo drogowe wiąże się z wieloma terminami. Nie chodzi tutaj tylko o samo wykonanie pracy, ale również dokumentację. To czasochłonny proces. Wiele pomiarów pracownicy Wydziału Dróg Powiatowych są w stanie wykonać sami, szczególnie związanych z mniejszymi pracami. Jednakże w przypadku dużych inwestycji konieczne jest zlecenie ich biurom projektowym z odpowiednimi uprawnieniami.

– Terminy są bardzo różne. Czasami przebudowa drogi na odcinku około 2 kilometrów zostanie zrobiona w tydzień, a budowa 100 metrów chodnika może trwać 2 tygodnie, a nawet miesiąc. Dlaczego? To kwestia technologii i zakresu prac – mówi naczelnik.

Należy dodać, że niektóre decyzje są uzależnione od odgórnie nałożonych przepisów. Można przytoczyć wyśmiewane przez wielu bariery na ciągu pieszo-rowerowym z Wrześni do Gonic. Rzuca się w oczy, że jest ich tam dużo. Jednak wymóg prawny wskazuje, że jeżeli różnica poziomu wynosi powyżej pół metra, to należy takie bariery zamontować. Stąd wziął się biało-czerwony labirynt, uważany przez wielu za drogowy absurd.

Praca w Wydziale Dróg Powiatowych wymaga dużej odpowiedzialności. Nie tylko dlatego, że roboty drogowe muszą być dokładnie wykonane. W grę wchodzą tutaj duże pieniądze. Chociaż, jak przyznaje naczelnik Bartłomiej Kaczmarzewski, 100 tysięcy złotych to nie jest spora kwota w drogownictwie. Oczywiście wszystko zależy od tego, na co się ją przeznacza.

KK

Chodzi tylko o prawdę

Czasy II wojny światowej wydają się coraz bardziej odległe, jednak ciągle żyją w pamięci tych, którzy ocaleli. Polacy cierpieli na frontach, w obozach, borykali się z głodem i żyli w ciągłym strachu. Ten strach dotyczył także mieszkańców byłego województwa wołyńskiego II Rzeczypospolitej. Między 1943 a 1945 rokiem ukraińscy nacjonaliści wymordowali tam dziesiątki tysięcy Polaków. Nie jest znana dokładna liczba o ar, ale mogło ich zginąć nawet 60 tys. Na terenie naszego powiatu można spotkać świadków tamtych wydarzeń. Jednym z nich jest Maria Świerczyńska, której udało się przeżyć. Od lat 70. mieszka w Kołaczkowie. Zdecydowała się opowiedzieć nam o losach swojej rodziny, gdyż, jak podkreśla, chodzi o prawdę.

Urodziłam się w 2 lipca 1939 roku w Jelnie w północnej części Wołynia.

Ojciec
Mój ojciec Feliks Skiba był leśniczym. Przed wojną z więzienia w Berezie Kartuskiej uciekł jeden z osadzonych i skrywał się w lesie w jego rejonie. Wyznaczono bardzo wysoką nagrodę dla kogoś, kto złapie tego przestępcę. Moja mama prosiła, żebym udawała, że go nie widzę. Kiedyś podszedł i poprosił ojca o papierosy. Ojciec był niedzielnym palaczem, ale miał przy sobie papierosa, którego mu dał, dał mu też zapałki. W 1939 roku, kiedy Sowieci weszli na nasze Kresy, urzędnicy państwowi trafiali albo na Sybir, albo pod ścianę. Mojego ojca też postawili pod ścianą. Prowodyrem tej grupy, która napadła na leśniczówkę, był tamten zbieg. Poznał ojca i napisał przepustkę – rodzice mogli pojechać do dziadków, w okolice Ostroga nad Horyniem. Dziadek miał tam dosyć duże gospodarstwo.
Apogeum mordów i terroru banderowskiego przypadł na połowę 1943 roku. Ojciec wraz z innymi mężczyznami zorganizowali tzw. samoobronę. Później jeszcze z Warszawy przyjechali na pomoc oficerowie przedwojenni, którzy dowiedzieli się, co się dzieje na Wołyniu. Ta wieś nazywała się Stójło i była tak położona jak Pyzdry nad Wartą – nad Horyniem. Na noc uciekaliśmy przez most na, jak to babcia mówiła, sowiecką stronę, bo tam banderowcy nie szli. Oni byli przed wojną obywatelami polskimi pochodzenia ukraińskiego i mścili się, bo chcieli „samostijną” Ukrainę utworzyć. Postanowili napaść Stójło. Ta grupa samoobrony była niewielka, więc zaczęła się wycofywać, a ponieważ mój ojciec był dość wysoki, zauważyli go w zbożu. To było 29 czerwca. Dopadli go – mózg wyjęty, brzuch rozpruty. Miał zegarek z bransoletką na ręce, zdarli go ze skórą. W tę noc tylko mój ojciec zginął, reszta uciekła. Mordercami byli dwaj bracia, mieli na nazwisko Bilewicz. Po tym wszystkim partyzanci spacyfikowali tę rodzinę. Sprawiedliwości stało się zadość.

Przetrwać
Parafia Ostróg miała 30 miejscowości pod sobą. Banderowcy mordowali ile się dało, nasz ksiądz Remigiusz Kranc robił po kilkanaście pogrzebów dziennie. Potem skala tych mordów tak się zwiększyła, że ksiądz ogłosił, żeby wszyscy Polacy z sąsiednich miejscowości przyjechali do Ostroga, bo już domy Żydów były puste. M.in. ja z mamą i babcią zamieszkałyśmy w takim żydowskim domu, naprzeciw więzienia. Do morderstw namawiali popi, bo mama się o tym dowiedziała i z koleżanką poszły do cerkwi na nabożeństwo. Święcili noże, kosy, widły, żeby Lachów mordować, jak na nas mówili.
Mojej babci kuzynka już jako wdowa mieszkała z synem i córką w sąsiedniej wsi. Mieli stadninę koni i nie chcieli się wyprowadzić. Jakiś Ukrainiec powiedział do jej syna, żeby uciekali, bo będą musieli ich zabić. „Jak to, do szkoły razem chodziliśmy i będziecie musieli?” Ciotka, jej córka, syn i wnuczka wracali powózką z kościoła – banderowcy wyszli z lasu, zamordowali ich i tak posiekali, że nie wiadomo było, czyje były poszczególne części ciała. Pamiętam z opowiadania babci, że wszystkie kawałki ciał włożyli do jednej skrzyni.
Jak już Niemcy zaczęli przegrywać i cofać się, a w pobliżu była nacierająca armia sowiecka, to dwa tygodnie było u nas bezkrólewie – bezprawie. Ks. Kranc zarządził schronienie się części mieszkańców. My schowaliśmy się w więzieniu, inni Polacy w budynku po seminarium nauczycielskim klasztoru franciszkanów.
Jak przechodziliśmy przez granicę na noc, żeby ukryć się przed bandami, to spaliśmy u Kowalnickich. Przyjmowali wszystkich, pamiętam, że spałam na korytarzu na jakichś workach. To byli Ukraińcy, przynajmniej tak mówili, bo nic nie wiedzieli o swojej polskości, chociaż imiona i nazwiska mieli polskie. Kiedy już Niemcy uciekli, banderowcy wiedzieli, że przegrywają, więc na opaskach, które nosili na rękawach „U” zmieniali na „P” – robili z siebie Polaków.

(Bez)prawie
Przez te dwa tygodnie bezprawia kobiety czekały z wrzącą woda w garach, a mężczyźni naprawiali porzuconą przez Niemców broń. To był styczeń. Banderowcy rzucali ulotki: „Poddajcie się, bo i tak was wszystkich zamordujemy”. Front sowiecki ze wschodu nacierał, więc banderowcy wysłali swoją delegację z ostrzeżeniem, że Polacy są mordercami, żeby uważali, bo będą na nich napadać, a przecież było odwrotnie!
Gdy Rosjanie weszli do Ostroga, to rozpoczęła się walka, banderowcy pokazali, co potrafią, już nie było zmiłuj się. Wszystkich atamanów band i tych pojedynczych od razu wysyłano na 25 lat na Sybir. Wieszali ich też na rynkach miast, także w Ostrogu na rynku. Mama nie pozwoliła mi iść, bo byłam wtedy jeszcze dzieckiem, ale wszyscy Polacy poszli zobaczyć, jak wieszali syna popa z Hrubieszowa Lubelskiego, który był nauczycielem z zawodu. Zamordował swoją żonę Polkę, dwoje dzieci i poszedł na Wołyń mordować, ale za swoje bestialstwa wyrokiem sądu wojennego został skazany na karę śmierci. Ponieważ był to styczeń, wisiał sztywny przez kilka dni, dzieci rzucały w niego grudami zmarzniętej ziemi.

Dziadek
Po śmierci mojego ojca marudziłam dziadkowi, że chcę poziomki. Gospodarstwo było niedaleko lasu, więc dziadek wziął mnie za rękę i poszedł, żeby trochę ich nazbierać, a tu z lasu wychodzi grupa banderowców. Kazali dziadkowi modlić się po ukraińsku, a ponieważ on się tam wychował, to znał język. Pamiętam – jak oni szli, to dziadek powiedział do mnie „nie odzywaj się”. Dziadek odmówił „Ojcze nasz” po ukraińsku, puścili nas. Gdy przyszedł do domu, to pamiętam, że mówił zdenerwowany: „Miałem już iść za Felkiem”. 
Jak weszli Sowieci, to dziadek został zesłany na Ural, gdzie z grupą Polaków wykuwali tunel pod kolej żelazną. Kiedy już wiedzieliśmy, że granice są przesunięte, trzeba było wyjeżdżać. Mama po polsku napisała list do dziadka, że szykujemy się do wyjazdu i jak może, to niech przyjedzie. Wysłała też trzysta rubli. Skąd były te pieniądze? Ja i kuzyn mojej mamy, który był niewiele starszy ode mnie, znaleźliśmy metalową puszkę i kopaliśmy ją zamiast piłki aż do domu. Mama otwiera, a tam aktualnie będące w obiegu ruble. Podzieliła je – połowę dała Józefowi, bo tak miał na imię ten chłopak. Nie wiem, ile w sumie tego było.
Dziadek postanowił uciekać. Wziął jeszcze dwóch swoich kolegów z tego łagru i powiedział komendantowi, któremu pomagał w robotach, bo znał się na stolarce i był też dobrym stelmachem, że wyjeżdżają. Na co ten odpowiedział: „Proszę bardzo, jak was złapią, to ja nic nie wiem”. 
Jechał w kufajkach, zarośnięty, z brodą, gdzie były i wszy, i świerzb, a jeden od drugiego się zarażał. Jakoś przepłacił kolejarzy, którzy obsługiwali pociąg towarowy, żeby pozwolili im gdzieś się schować. Przyjechali tak do Moskwy. Byli głodni, ale mieli pieniądze. Ponieważ dziadek znał też dobrze język rosyjski, poszedł na targ, żeby kupić jedzenie. Policja widząc takich obdartych ludzi, zaraz ich aresztowała. Dziadek powiedział, że są Polakami, którzy z Syberii jadą do armii polskiej, że tylko poszli zwiedzać Moskwę, a pociąg odjechał i teraz nie mają dokumentów, a że gdzieś w pobliżu formowało się wojsko polskie, to oni uwierzyli i dali przepustkę do Zdołbunowa, który już był blisko Ostroga. W ten sposób, oczywiście opłacając kolejarzy przez całą drogę, dojechali do domu. Jeden z tych kolegów w progu domu zmarł. Nie z wycieńczenia, tylko z radości, że jest już w domu. Dziadek natomiast przeżył, ale całą zimę leżał. Był listopad, a my wyjeżdżaliśmy później w kwietniu. Miał tak odmrożone nogi, że paznokcie mu zupełnie zeszły. 
Z Moskwy przywiózł takie długie cukierki, które bardzo chciałam dostać, ale bałam się do dziadka podejść, bo nie wierzyłam, że to jest on. Kiedy wszedł do domu i witał się z mamą, to ja wyleciałam na podwórko i krzyczałam: „Ratunku, Ukrainiec mamę dusi”. Mama szybko zabrała mnie do domu, żeby nikt nie słyszał, bo już byłoby po dziadku.

Do Polski
W tym czasie trzeba się było przygotować na wyjazd. W domu było świniobicie. Mama razem ze swoją młodszą siostrą wzięły w koszyk słoninę, mięso i samogonkę, i poszły do prokuratora prosić, żeby nie interweniował, gdyby ktoś doniósł, że dziadek jest zbiegiem, bo my niedługo wyjeżdżamy. Wszędzie był głód, a tutaj słonina, mięso, jeszcze wódka, więc zgodził się, tylko zaznaczył, żeby dziadek nigdzie nie wychodził. Trzeba było też opłacić fryzjera. Po jego wizycie od razu rozpalono ognisko na podwórku, żeby spalić zawszone włosy i kufajki dziadka.
Przed wyjazdem czekaliśmy tydzień w Ostrogu na rampie. Mężczyźni oczywiście całe noce mieli straż, bo nie było wiadomo, czy jeszcze Ukraińcy nie przyjdą. 25 kwietnia 1945 podstawili wagony towarowe, bydlęce, jak babcia zawsze mówiła. Do jednego wagonu – 17 rodzin. Jedna staruszka koniecznie chciała jechać do Polski i w drodze umarła. Jej wszy rozlazły się po całym wagonie, to była tragedia.
8 maja 1945 byliśmy w Bydgoszczy. Nie wiedzieliśmy, że to już koniec wojny, samoloty latały i strzelały, a babcia mówi, że tam nas Ukraińcy nie zabili, to tutaj nas Niemcy zabiją. Wysadzili nas w Nidzicy na Warmii i Mazurach, gdzie wszystkie domy Sowieci zajęli. Trafiliśmy do Mieszkowic, a stamtąd do Świebodzina, gdzie była babci siostra. W Świebodzinie się wychowałam.
Mój dziadek mógł dostać gospodarstwo poniemieckie, ale nie chciał. Cokolwiek mieliśmy, to dzięki oszczędnościom i pracy. Mieszkaliśmy w tym samym domu, co rodzice mamy, więc codziennie byłam u babci. Rana była niezagojona, do babci non stop przychodziła pani Szumska-Jarmolińska, która mieszkała blisko. Wspominały, kogo zabili, swoich znajomych, swoich krewnych, słuchałam tego i wiele rzeczy utkwiło mi w pamięci.

Losy rodziny
Po wkroczeniu wojsk radzieckich na Kresy, jeden z braci dziadka trafił na Kamczatkę, ponieważ był komendantem strzelców. Dostał karę śmierci. W czasie śledztwa żądali, żeby przyznał się do czynów zupełnie niepopełnionych. Tak go bili, że miał i zęby wybite, i połamane żebra. Po zakończeniu śledztwa, koledzy przychodzili po takiego więźnia politycznego i wynosili go, bo już o własnych siłach nie był w stanie wyjść. Ułaskawiono go dopiero, gdy Majski z Sikorskim doszli do porozumienia. Przewieźli go na Kazachstan – tam w Jurtach przez trzy miesiące on i inni byli na siłę karmieni, bo to były szkielety. Po kilku miesiącach wcielono go do armii polskiej formułującej się na terenie Rosji. Drugi brat też był aresztowany, siedział w więzieniu w Kijowie. Został potem rozstrzelany i jest na ukraińskiej liście katyńskiej. Brat babci trafił na Sybir. Siostra ojca wyszła za legionistę. Mieli majątek w powiecie Horochów. Wywieziono ich na Sybir, w okolice Archangielska. Ona zmarła tam w 1942. Jego przewieziono na Kazachstan, gdzie zmarł. Dzieci zostały przewiezione do Polski i wychowały się w domach dziecka. Odnaleźliśmy się dopiero w 1969 roku. Jedna z kuzynek, mieszka w Krakowie, druga jest w Rabce u córki, ale ma zaniki pamięci. Reszta już nie żyje.

Krewni odnalezieni
Moja mama po wojnie poszukiwała przez Czerwony Krzyż Kucharskich – rodziny mojego ojca. Jego rodzice nie żyli. Miał tylko jedną siostrę, co do której mama dostała odpowiedź, że los jej i jej dzieci jest nieznany. Kiedyś w prasie podali, żeby ponownie poszukiwać rodziny przez Czerwony Krzyż. Powiedziałam mamie, że to przecież niemożliwe, żeby z tak licznej rodziny nikt nie przeżył. Tam było siedmioro dzieci, dwoje zmarło na Syberii. Mama napisała imiona tych dzieci, przypuszczalny rok urodzenia, imiona rodziców i nazwisko. Po półtora roku dostaliśmy wiadomość z adresami wszystkich. Mieszkali w Polsce, przywieźli ich do Malborka, zostali ulokowani w domach dziecka w Gdańsku Oruni i w Łodzi.

Powrót na Wołyń
Raz byłam na tamtych terenach po wojnie, to było w grudniu 1970 roku. Wydawało mi się, że na pewno trafię na grób ojca, bo dopóki tam byliśmy, to chodziłam na niego z babcią albo mamą. Mama poprosiła taką Ukrainkę, której mąż, pan Markowski, był Polakiem, żeby nas zaprosiła (trzeba było mieć zaproszenie). Pojechałam do Ostroga, a tam cmentarza polskiego już nie ma – zrównany z ziemią, jakieś obiekty wojskowe, czołgi poustawiane. Podeszłyśmy z panem Markowskim blisko i zaraz nas zapytano, czego my tu szukamy. W starej części cmentarza byli pochowani jego rodzice, jeszcze przed wojną postawił pomnik rodzicom. Co przyszedł na cmentarz, to krzyż był zbity.
Powiedziałam sobie, że więcej tam nie pojadę, natomiast mama później parę razy jeździła na zaproszenie Kowalnickich. Mówiła, że jak wyszła na targ, to te Ukrainki ją poznawały i miały wyrzuty sumienia: „Co ci nasi chłopcy narobili?”. A one same szabrowały domy wśród trupów jeszcze.
W Ostrogu nie ma Polaków – pisałam do księdza, czy jakieś archiwum zostało, chciałam znaleźć coś o rodzinie, ale wszystko zostało spalone.

Dalsze losy
Do Kołaczkowa trafiłam w 1971. Byłam żoną oficera i żeby dzieci mogły iść do komunii, to przyjeżdżałam tu do rodziców. Nie wiedziałam, że w Kołaczkowie jest dwóch agentów SB, były problemy.
Mój syn i moja córka nie żyją. Syn zmarł nagle – jechał samochodem i źle się poczuł, podjechał pod pogotowie, lekarz był gdzieś w terenie. Poleżał, a jak wstał, to tylko zdążył powiedzieć, że nogi ma jak z waty. Upadł i koniec. Córka chorowała na niewydolność nerek. Potrzebowała przeszczepu, ale nie doczekała się dawcy. Miała rzadką grupę krwi.
W Kołaczkowie nie narzekam. Chyba w latach 90. koleżanka mojej mamy z Ośna Lubuskiego jechała autobusem ją odwiedzić. Była już kiedyś w Kołaczkowie, ale nie pamiętała, na którym przystanku ma wysiąść. Widząc, że jedna z pasażerek wstaje i szykuje się do wysiadania koło kościoła, spytała ją: „Do Nowakowej to na którym przystanku mam wysiąść?”. Tamta na to: „Do której Nowakowej, tej ruskiej?” Było przykro. Osobiście tego nie odczuwałam, ale jestem położną z zawodu, pracowałam 30 lat w szpitalu i wszystkich w okolicy znam, nie tylko z gminy, ale i z powiatu.

Prawda
W domu zawsze się o tym mówiło. Zwłaszcza jak wujek przyjeżdżał, to dyskutował z dziadkiem. Po wojnie to był temat tabu, bo była już republika radziecka. Przez wiele lat mówiono, że Zabużanie to ciemnoty, dziady. Takich z nas zrobiono. Jeżeli ktoś z tobołkiem ucieka jako dorobkiem życia, to jaki to jest dorobek? 

Nie chodzi mi o to, żeby się mścić na Ukraińcach. Chodzi mi tylko o prawdę. 

Zebrała: Klara Skrzypczyk 
 

Bezrobocie nadal niskie

Stopa bezrobocia w powiecie wrzesińskim wyniosła na koniec maja 3,6%.

Informacja o aktualnej sytuacji na lokalnym rynku pracy została przedstawiona na ostatnim posiedzeniu Powiatowej Rady Rynku Pracy, które odbyło się 28 czerwca. – Powiat wrzesiński od kilku lat cechuje się dynamicznym rozwojem społeczno-gospodarczym, który kreuje coraz niższą stopę bezrobocia – powiedział dyrektor Powiatowego Urzędu Pracy Eugeniusz Wiśniewski. – Sytuacja w ostatnich latach jest bardzo pozytywna. Stopa bezrobocia w powiecie wrzesińskim wyniosła na koniec maja 3,6% – dodał.

Na dzień posiedzenia zarejestrowanych było 1 124 bezrobotnych. W tym roku ofert pracy było o 35% mniej niż w ubiegłym – PUP dysponował 965 ofertami, w celu realizacji których wydano 2 428 skierowań do pracy. Urząd zorganizował również 27 giełd, w których uczestniczyło 589 osób. Najczęściej poszukiwano pracowników produkcyjnych, operatorów maszyn produkcyjnych, magazynierów i robotników drogowych. Do końca maja doradcy opracowali indywidualny plan działania dla 1 154 osób, 491 osobom udzielono porad indywidualnych a 1 248 – indywidualnych informacji o zawodach. W tym roku urząd odnotował jeszcze większe zainteresowanie oświadczeniami o powierzeniu wykonania pracy cudzoziemcom. Do dnia 19 czerwca zarejestrowano je dla 1 315 obywateli takich państw, jak Armenia, Białoruś, Gruzja, Mołdawia, Rosja i Ukraina. Wydano także 62 zezwolenia na pracę sezonową.

Dotychczas PUP stosował procedurę profilowania pomocy dla bezrobotnych – każdemu z nich ustalano jeden z trzech profili, któremu proponowane były różne formy aktywizacji zawodowej. Od połowy czerwca ustawowo zrezygnowano z tego rozwiązania, dzięki czemu poszukujący pracy mogą korzystać z wszystkich form pomocy.

W tym roku PUP na finansowanie programów na rzecz walki z bezrobociem dysponuje kwotą w wysokości ponad 3 mln 675 tys. zł. Do 19 czerwca objął działaniami aktywizacyjnymi 360 bezrobotnych. Najwięcej, bo 268 osób zostało skorzystało z możliwości odbycia stażu. 9 osób zostało skierowanych na prace interwencyjne, 10 na prace społecznie użyteczne, 15 wykonywało roboty publiczne. Ze szkoleń skorzystało dotychczas 12 osób, z bonów szkoleniowych – 7, a z bonów na zasiedlenie – 2. Urząd udzielił 30 dotacji na rozpoczęcie działalności gospodarczej, a także zrefundował 5 stanowisk pracy.

Choć dynamika spadku bezrobocia nie jest obecnie tak intensywna, to nadal można śmiało mówić o bardzo dobrej sytuacji na rynku pracy w powiecie wrzesińskim. Dzięki programom unijnym realizowanym przez PUP bezrobotni mogą nie tylko znaleźć pracę, ale też podnieść swoje kwalifikacje. – Ma to znaczący wpływ na rozwój gospodarczy i społeczny powiatu – podsumował Eugeniusz Wiśniewski.

Klara Skrzypczyk

(na podstawie informacji z PUP)

Szkoła muzyczna założona

Uchwała w tej sprawie została podjęta na nadzwyczajnej sesji Rady Powiatu Wrzesińskiego.

Krótkie posiedzenie odbyło się 1 lipca w Centrum Badań i Rozwoju Nowoczesnych Technologii w Grzymysławicach. Uchwałę uzasadniała naczelnik Wydziału Edukacji Olga Kośmińska-Giera, która zaznaczyła, że zgodnie z prawem oświatowym jednostki samorządu terytorialnego mogą zakładać i prowadzić szkoły artystyczne po zawarciu stosownego porozumienia z ministrem ds. kultury i dziedzictwa narodowego. – Takie porozumienie na utworzenie i prowadzenie przez Powiat Wrzesiński od 1 września 2019 roku szkoły muzycznej I stopnia zostało zawarte 27 czerwca – poinformowała. Zgodnie z przepisami szkołę zakłada się na podstawie aktu założycielskiego określającego jej typ, nazwę i siedzibę i takim aktem była uchwała jednomyślnie podjęta tego dnia przez radnych.

Powiatowa Szkoła Muzyczna I stopnia będzie kształciła w dwóch cyklach. Naukę w cyklu 6-letnim będą mogły rozpocząć dzieci młodsze, które mają ukończone 6, ale nie więcej niż 10 lat. W cyklu 4-letnim zaś będą mogły uczyć się starsze dzieci i młodzież – uczniowie muszą mieć co najmniej 8, ale nie więcej niż 16 lat. Kształcenie artystyczne, które będzie realizowane w placówce da absolwentom podstawy wykształcenia muzycznego i umożliwi dalszą edukację artystyczną. Całkowicie bezpłatne zajęcia będą trwały przez cały rok szkolny. W ramach działalności szkoły organizowane będą koncerty i imprezy muzyczne dla mieszkańców powiatu, a także konkursy i warsztaty dla uczniów.

Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do kontaktu z Wydziałem Edukacji (tel. 61 640 44 38). Prosimy śledzić powiatowy profil na Facebooku i przede wszystkim zaglądać na stronę internetową: www.wrzesnia.powiat.pl/szkolamuzyczna.

Regulamin naboru, kwestionariusz oraz wszystkie niezbędne dokumenty można pobrać: TUTAJ

• dokumenty (kwestionariusz oraz zaświadczenie lekarskie) będą przyjmowane w Starostwie Powiatowym do 6 sierpnia, 
• badanie predyspozycji kandydatów do kształcenia muzycznego odbędzie się od 9 do 12 sierpnia,
• lista uczniów przyjętych zostanie ogłoszona 16 sierpnia,
• ewentualna rekrutacja uzupełniająca odbędzie przed końcem sierpnia.

Postępowanie stwierdzające predyspozycje kandydata do nauki będzie przebiegało w następujący sposób:

• zaśpiewanie przez kandydata piosenki a cappella (bez podkładu muzycznego),
• powtórzenie za nauczycielem usłyszanej sekwencji rytmu (wyklaskiwanie),
• rozpoznanie i określenie dźwięków: wysokich, niskich, granych jako pojedyncze lub kilku jednocześnie,
• powtórzenie głosem (po nauczycielu) zagranej lub zaśpiewanej melodii,
• rozmowa na temat preferencji muzycznych i zainteresowań kandydata,
• w wypadku osób potrafiących już grać na instrumencie, kandydat proszony będzie o zaprezentowanie swoich umiejętności. Jest to informacja dodatkowa, niepunktowana.

W szkole będzie realizowana podstawa programowa opracowana przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Zajęcia będą podzielone na grupowe z kształcenia słuchu (dodatkowo rytmika dla dzieci młodszych) oraz indywidualne, czyli naukę gry na instrumencie.

(red.)

Przypominamy o płatnościach bezgotówkowych

Wychodząc naprzeciw potrzebom mieszkańców i w związku z coraz bardziej rozpowszechnioną formą płatności bezgotówkowych, Starostwo Powiatowe we Wrześni od 24 czerwca tego roku w większym zakresie niż dotychczas umożliwia dokonywanie płatności kartami płatniczymi.

Do tej pory ta forma stosowana była w Wydziale Komunikacji i Transportu, a teraz klienci mogą płacić bezgotówkowo także w wydziałach: Budownictwa wraz z Referatem Środowiska oraz w Wydziale – Powiatowy Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej. Dla innych komórek organizacyjnych starostwa płatności można dokonywać w Biurze Obsługi Interesanta. Usługa dotyczy klientów starostwa i udostępnienie tej formy płatności nie wiąże się z żadnymi dodatkowymi opłatami po stronie klienta, ponieważ urząd uczestniczy w Programie Wsparcia Obrotu Bezgotówkowego, czyli tzw. „Polsce bezgotówkowej”. Przy okazji informujemy, że kasa starostwa ze względu na to, że coraz mniej operacji finansowych jest dokonywanych gotówkowo uległa likwidacji, zastępują je płatności bezgotówkowe (płatność przelewem elektronicznym lub kartą płatniczą). Oczywiście klienci będą mogli realizować płatności tradycyjne, czyli gotówkowe, w placówkach pocztowych lub bankowych znajdujących się w bliskiej odległości starostwa.

(SO)