Niemcy na ziemi wrzesińskiej od średniowiecza do połowy XX wieku

Pierwsi Niemcy pojawili się we wsiach dzisiejszego powiatu już w II połowie XIII wieku. Było to związane z rozwojem osadnictwa na tzw. prawie niemieckim. Zakładano na terenie ówczesnej Polski dzielnicowej, a później zjednoczonej nowe wsie według zasad niemieckich, ale też nadawano te nowe prawa wsiom już wcześniej istniejącym.

Niemcy na ziemi wrzesińskiej w okresie zaboru pruskiego 1818-1918

Już w okresie pierwszego panowania pruskiego w Wielkopolsce (1793-1807) zaborca ściągnął tu swoich urzędników i wojsko. Powiększył w ten sposób liczbę tutejszych Niemców. Dotyczyło to również ziemi wrzesińskiej, na której po 1815 roku doszło do bardziej zasadniczych zmian. Decyzją pruskich władz zaborczych Września w 1819 roku stała się stolicą nowego, leżącego tuż przy granicy z Rosją powiatu; bez Pyzdr z okolicą, za to z obwodem żerkowskim na południe od Warty.

Niemcy w okresie II Rzeczypospolitej 1919-1939 cz. 1

Rozpoczęty w latach bezpośrednio poprzedzających I wojnę światową powolny spadek liczby Niemców we Wrześni i powiecie trwał w latach 1914-1918. W 1914 we Wrześni mieszkało 1 762 Niemców, czyli nieco mniej niż 25% ogółu ludności miasta. Proces ich odpływu przyspieszył w 1919 roku. Był to rezultat powstania II Rzeczypospolitej, w której granicach znalazła się cała Wielkopolska wraz z powiatem wrzesińskim w niezmienionym początkowo kształcie. Później w wyniku przesunięć terytorialnych w latach 1927, 1934 i 1939 obszar powiatu wzrósł do 608 km².

Niemcy w okresie II Rzeczypospolitej 1919-1939 cz. 2

O wiele silniejszą pozycję ekonomiczną niż we Wrześni mieli Niemcy w powiecie wrzesińskim. Na początku 1939 roku mieszkało tu ich 2 320. W całym okresie lat 30. odsetek Niemców w ogólnej liczbie mieszkańców powiatu utrzymywał się w granicach 5% ogółu ludności powiatu, ale posiadali oni ponad 16% gruntów rolnych.

Wrzesińscy Niemcy w pierwszych dniach września 1939 r. Dywersja i egzekucje - cz. 1

Nie udało się odnaleźć pisemnych relacji polskiego wojska lub innych relacji z opisem dywersji i egzekucji niemieckich dywersantów w powiecie wrzesińskim, ale wydarzenia mogły tu przebiegać podobnie jak w innych powiatach, o których przekazy zostały zapisane.

Wrzesińscy Niemcy w pierwszych dniach września 1939 r. Dywersja i egzekucje - cz. 2

Wydarzenia w Sokolnikach (niemieckie Sockelstein) wymagają szerszego wyjaśnienia. Przede wszystkim stwierdzić należy, że nazwiska Niemców, którzy stracili życie w pierwszych dniach września 1939 roku, nie zostały odnotowane w aktach USC gminy Borzykowo (Kołaczkowo), do której należały Sokolniki.

Wrzesińscy Niemcy w pierwszych dniach września 1939 r. Dywersja i egzekucje - cz. 3

Wieś Sobiesiernie istnieje co najmniej od połowy XIV wieku (pierwsza wzmianka w 1350 roku). Przez stulecia należała do powiatu gnieźnieńskiego, dopiero zmiany granic powiatów dokonane przez zaborcze władze pruskie w 1887 roku spowodowały przyłączenie Sobiesierni do powiatu wrzesińskiego.

Wrzesińscy Niemcy w pierwszych dniach września 1939 roku. Dywersja i egzekucje - cz. 4

Egzekucja w Krzywej Górze, 6 września 1939 roku. 23 maja 1940 roku urzędowo zapisano w aktach USC Borzykowo, że 6 września 1939 roku po południu w Krzywej Górze (niemiecka nazwa Schiefenberg) zostali rozstrzelani przez polskie wojsko („von polnische Militär erschossen worden sind”) mieszkańcy Nowej Wsi Królewskiej (niemiecka nazwa Königliche Neudorf): rolnicy, Niemcy, wyznania katolickiego.

Niemcy we Wrześni i powiecie wrzesińskim w czasie okupacji hitlerowskiej 1939-1945 - cz. 1

Wojska hitlerowskie wkroczyły do Wrześni w niedzielę 10 września 1939 roku. Owacyjnie witała je grupka miejscowych obywateli narodowości niemieckiej, m.in. Ernst Walter z Zawodzia i wrzesiński lekarz dr Scholtz. Po rozmowie z burmistrzem Antonim Zamysłowskim oddział Niemców udał się do miasta, witany na ulicy Miłosławskiej bukietem kwiatów przez miejscową Niemkę, właścicielkę piekarni pannę Ziegler.

Niemcy we Wrześni i powiecie wrzesińskim w czasie okupacji hitlerowskiej 1939-1945 - cz. 2

W połowie 1941 roku żywioł niemiecki we Wrześni i powiecie przedstawiał się następująco: na wsiach w gospodarstwach osiedlono 676 rodzin przesiedleńców, oprócz nich gospodarowało na wsi 328 rodzin volksdeutschów (razem 1 004 rodziny). W tym samym czasie we Wrześni 556 rodzin przesiedleńców oraz Niemców z Rzeszy i volksdeutschów pracowało w przedsiębiorstwach i warsztatach rzemieślniczych, najczęściej jako treuhänderzy lub urzędnicy państwa hitlerowskiego. Niemcami z Rzeszy byli trzej burmistrzowie (za wyjątkiem pierwszego, wrześnianina Karla Rauhuta, burmistrz Albert Mesch należał do SA), obaj starostowie (Paul Gutermuth i Herbet Nierentz). Niemcy przejęli wszystkie zakłady i obiekty samorządowe, między innymi Wrzesińską Kolej Powiatową, elektrownię, rzeźnię. Zajmowali wszędzie kluczowe stanowiska, zatrudniając Polaków na stanowiskach najniższych.

Wysiedlenie Niemców z Wrześni i powiatu wrzesińskiego w latach 1945-1950 - cz. 1

W marcu 1941 roku władze III Rzeszy, w ramach porządkowania spraw obywatelstwa niemieckiego, ustanowiły dla Niemców spoza Rzeszy, w tym na okupowanych ziemiach polskich, tzw. „niemiecką listę narodową” - Deutsche Volksliste (DVL). Wprowadzono podział osób na cztery grupy: I - Niemców aktywnych w okresie międzywojennym członków organizacji niemieckich, najlepiej hitlerowskich, II - Niemców biernych, III - Polaków pochodzenia niemieckiego lub mieszanego polsko-niemieckiego, IV - tzw. „spolonizowanych Niemców”. Wszyscy Reichsdeutsche, Baltendeutsche, większość innych niemieckich osiedleńców oraz prawie wszyscy volksdeutsche z I grupy i większość volksdeutschów z II grupy sama opuściła Wrześnię i powiat w styczniu 1945 roku, jeszcze przed frontem radzieckim.

Wysiedlenie Niemców z Wrześni i powiatu wrzesińskiego w latach 1945-1950 - cz. 2

Choć władze państwowe postanowiły, że sprawa wysiedlenia wszystkich Niemców musi zostać rozwiązana całościowo, to jego praktyczne wykonanie przeciągało się, stwarzając wiele kłopotów władzom lokalnym.