Pierwsze lata Polski Ludowej (1945-1950). Repatriacja i przesiedlenia we Wrześni i powiecie wrzesińskim w latach 1945-1947
Cechą charakterystyczną pierwszych miesięcy po wyzwoleniu miasta i powiatu spod okupacji hitlerowskiej były znaczące migracje ludności. Po pierwsze wracali tutaj przedwojenni mieszkańcy miasta i powiatu wysiedleni w czasie okupacji do Generalnego Gubernatorstwa. Pierwsze ich powroty nastąpiły już w końcu stycznia 1945 roku, trzeba jednak zaznaczyć, że pewna część dawnych mieszkańców nie wróciła na wrzesińską ziemię z własnego wyboru. Drugą grupą byli mężczyźni powracający z niemieckich obozów jenieckich, jednak wielu z nich wyjechało z okupowanych przez cztery mocarstwa Niemiec na Zachód, skąd niektórzy przyjechali do Polski później, a inni pozostali tam na zawsze. Po klęsce Niemiec powrócili też do Wrześni i innych miejscowości powiatu Polacy wywiezieni na roboty przymusowe.Początki Milicji Obywatelskiej i Urzędu Bezpieczeństwa
Milicję Obywatelską powołał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 7 października 1944 roku. Wrzesińskie miejskie struktury milicji zaczęły organizować się już w dniu wyzwolenia miasta spod okupacji hitlerowskiej przez wojska radzieckie, to znaczy 22 stycznia 1945 roku.Przestępczość w pierwszych miesiącach 1945 r.
Aresztowanych przez MO i UB osadzano we wrzesińskim więzieniu i areszcie milicyjnym ? w lutym 1945 roku przebywało tam łącznie 160 osób. W kolejnych miesiącach liczba ta zmalała, ale istniała duża „rotacja” więźniów. Wielu obywateli aresztowano za posługiwanie się „podejrzanymi” dokumentami, wielu za nielegalne posiadanie broni czy konfidencję na rzecz okupanta hitlerowskiego. więcejKulminacja przestępczości czerwonoarmistów
Opisane w poprzednim numerze wypadki, mające miejsce od lutego do połowy maja 1945 roku, powodowali żołnierze sowieccy z jednostek zaplecza, stacjonujący w różnych mniejszych grupach w majątkach i poniemieckich gospodarstwach w powiecie wrzesińskim. Były też inne historie.Działania zbrojnego podziemia w latach 1945-1946 cz.1
Od początku lata 1945 roku prawie całą uwagę wrzesińskich organów bezpieczeństwa pochłaniały działania niepodległościowego podziemia zbrojnego. Prawdopodobnie chodziło o jedną grupę, przez wrzesińskie organa MO i UB konsekwentnie nazywaną „bandą”, używającą kryptonimu „Zielony Trójkąt”Działania zbrojnego podziemia w latach 1945-1946 cz.2
Aresztowania z lipca 1945 roku osłabiły zapewne operujące we Wrześni i powiecie zbrojne podziemie niepodległościowe, ale nie sparaliżowały go. Miejscem kolejnej akcji organizacji „Zielony Trójkąt” stała się 5 września 1945 roku mleczarnia i poczta w Sokolnikach.Przestępczość w latach 1945-1950
W roku 1946 liczba przestępstw o charakterze kryminalnym w powiecie utrzymywała się między 20 a 30 miesięcznie.Początki władzy ludowej w latach 1945-1950
Na zgromadzeniu publicznym we wrzesińskim ratuszu 27 stycznia 1945 roku ukształtowały się władze miejskie i powiatowe. Powstała wówczas 13-osobowa Powiatowa Rada Narodowa. Ponieważ nie pochodziła z wyborów powszechnych, jej stan liczebny do 1950 roku był zmienny i czasami sięgał prawie 60 osób.Walka polityczna w latach 1945-1946
Do pierwszej próby sił między PPR, PPS, SL i SD, które utworzyły tzw. Blok Demokratyczny, a opozycyjnym PSL doszło podczas referendum w czerwcu 1946 roku. „Troska” władzy o pożądany dla niej wynik referendum widoczna jest w raportach szefa wrzesińskiego PUBP wysyłanych do WUBP w Poznaniu.Referendum ludowe w 1946 roku
Jedyną realną siłą polityczną mogącą przeciwstawić się blokowi partii prorządowych, które wzywały do głosowania „tak” na wszystkie trzy pytania referendalne, było PSL. Dlatego władze do ostatnich dni przed referendum robiły wszystko, by zminimalizować wpływy tej partii w społeczeństwie.Wybory do sejmu w 1947 roku
Latem 1946 roku nastroje społeczeństwa uległy pewnej poprawie, a władza rozpoczęła przygotowania do kolejnego starcia z opozycją przed wyborami do Sejmu, które były zapowiedziane na styczeń 1947 roku. W lokalnych władzach PPR dokonała się zmiana personalna ? dotychczasowego sekretarza Komitetu Powiatowego Piotra Palczaka zastąpił Adam Nowakowski. Organy bezpieczeństwa otrzymały zadanie rozbicia PSL. Rozpoczęło się poszukiwanie nowych informatorów w szeregach nie tylko PSL, ale też wśród członków PPR i jej „bratniej” partii PPS, natomiast „po linii” MO donosił informator „Lech”. UB szukał też „materiałów kompromitujących” poszczególne osoby. Za takie uważano sprawy natury obyczajowej, drobne wykroczenia kryminalne, nielegalne posiadanie broni, przynależność do różnych organizacji przed wojną, w szczególności do Stronnictwa Narodowego czy Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, czy mogące budzić podejrzenia zachowania w czasie okupacji hitlerowskiej.Działalność partii politycznych w latach 1947-1948
Wiosną 1947 roku nastąpiło pewne uspokojenie w zewnętrznej działalności partii politycznych, które skupiły się teraz na wyborze nowych władz partyjnych i naborze nowych członków. PSL, nadal pod kierownictwem Kazimierza Lieske z Przyborek (Chociczki), zorganizowało 31 marca zebranie przewodniczących kół terenowych, które prowadził poseł na Sejm Stanisław Bańczyk, przybyły do Wrześni bez powiadomienia władz lokalnych. Po tym zebraniu partia, przeprowadzając „reorganizację szeregów”, rozpoczęła wydawanie nowych legitymacji partyjnych. Wielu dawnych członków PSL zmuszonych szantażem do opuszczenia szeregów partii w okresie przedwyborczym składało teraz „bezimienne” składki i dary na fundusz partii. Ponieważ PSL opuściło wielu starszych działaczy, „fanatycy peeselowscy” (tak władza ludowa określała np. Jana Tabakę z Psar Polskich czy Kazimierza Mitkowskiego z Sędziwojewa) postanowili przyjąć nową strategię odbudowy PSL, stawiając na młodych ludzi skupionych w Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”.Organizacje młodzieżowe i nie tylko w latach 1947-1949
Między 1947 a 1949 rokiem dużą aktywnością wykazywały się Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Żeńskiej. W końcu 1947 roku zrzeszały 661 członków w 13 kołach męskich i 12 żeńskich. Aktywność i liczebność KSMMiŻ były solą w oku władzy ludowej. Utrudniano ich działalność na wiele sposobów: nękano członków przesłuchaniami pod byle pretekstem, odmawiano zgody na przeprowadzenie różnego rodzaju imprez i ? co się sprawdziło już w przypadku PSL ? nasyłano kontrole sanitarne do gospodarstw rodziców młodych członków. Mimo to KSMMiŻ przeprowadziło zbiórkę na odbudowę ołtarza głównego we wrzesińskiej farze, zorganizowało również w lokalu Teofila Świderskiego dwa dancingi, z których dochód przeznaczono na ten sam cel.Trzy nowe partie (1948-1950)
W grudniu 1948 roku z połączenia PPR i PPS powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR). Już jesienią tego roku organy bezpieczeństwa wzmogły czujność. UB był bardzo zaniepokojony pojawieniem się w Strzałkowie 27 października czterech ulotek antyrządowych „natychmiast zdjętych przez MO i agenturę”. Władza uważała rejon Strzałkowa, nie bez racji, za teren „wybitnie endecki” i niebezpieczny, jako że istniała tam „w czasie okupacji organizacja AK, która walczyła z Niemcami, a obecnie walczy z ustrojem demokratycznym”. Większych akcji antyrządowych we Wrześni i powiecie jednak nie odnotowano.Życie religijne i polityka władz wobec Kościoła
Na początku lata 1945 roku burmistrz Wrześni pisał w oficjalnym piśmie do wrzesińskiego starosty: „Poza organizacją Kościoła rzymsko-katolickiego innych organizacji kościelnych w powiecie nie ma. Ludność nastawiona na ogół religijnie. W dniu Bożego Ciała procesja we Wrześni zgromadziła kilka tysięcy ludzi i odbyła się w nastroju bardzo podniosłym i poważnym, co nawet robiło wrażenie na wojsku sowieckim. W procesji brały udział wszystkie organizacje, również partie polityczne z wyjątkiem PPR [Polska Partia Robotnicza], która uroczystość wyraźnie zbojkotowała. W jednym wypadku stwierdzono nawet, że dom zajęty w całości przez wojsko Armii Czerwonej został udekorowany obrazami Matki Boskiej przez żołnierzy sowieckich, co zrobiło bardzo dodatnie wrażenie na ludności.”Kościół wrzesiński w pierwszym okresie konfrontacyjnej polityki władz
W styczniu 1947 roku, jak co roku w tym okresie, księża chodzili po kolędzie. Był to wówczas okres przedwyborczy, tuż przed wyborami do Sejmu. Z tego względu kolęda szczególnie interesowała rządzących. Wrzesińskie władze lokalne meldowały w województwie, że „kolędujący duchowni nie wykorzystują tej okazji do innych celów, jak utwierdzanie wiernych w dogmatach katolickich.” W trakcie samych wyborów duchowni byli pilnie obserwowani. Niektórzy księża oddawali głos jawnie na listę nr 3 (tzw. Blok Demokratyczny z PPR na czele), większość głosowała tajnie.Sprawa Caritasu i apel sztokholmski
Władza ludowa zajęła się także Caritasem. To związane z kościołem charytatywne stowarzyszenie zostało przez władze oskarżone o nadużycia i w styczniu 1950 roku „rząd podjął kroki zmierzające do uzdrowienia panujących tam stosunków”.Partie polityczne i organizacje społeczne od końca lat 40. do końca lat 80.
Pracownicy POM we Wrześni w 1969 roku wraz z przedstawicielami władzy ludowej; drugi od prawej przewodniczący PPRN Stefan Tuhy, czwarty od prawej I sekretarz KP PZPR Józef Cichowlas (obaj w okularach) fot. Muzeum Regionalne we Wrześni
W 1949 roku partie chłopskie utworzyły Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL). Zanim jednak do tego doszło przeprowadzono w nich, podobne jak w PPR i PPS, procesy „czystek”. W 1950 roku SP zostało wchłonięte przez Stronnictwo Demokratyczne (SD). System trzech partii politycznych PZPR ZSL, SD przetrwał przez następnych prawie 40 lat – do końca Polski Ludowej.
Ulotka reklamowa ZWG Tonsil z początku lat 60. XX w.
Zdjęcie ze zbiorów M. Torzewskiego
PZPR, skupiająca w powiecie kilka tysięcy członków, decydowała o zgodnym z polityką władz centralnych kierunku rozwoju gospodarczego i społecznego powiatu. Po organizacyjnym odłączeniu od siebie w 1948 roku miejskich i powiatowych struktur PPR/PZPR prawdziwym decydentem w mieście i powiecie w stał się Komitet Powiatowy PZPR z I sekretarzami KP na czele. W okresie od 1948 funkcję I sekretarza KP PZPR we Wrześni pełnili: w latach 1949-1952 Henryk Pluciński, w latach 1952-1956 Edmund Spychała, w latach 1957-1960 Marian Tyrcz, w latach 1960-1974 Józef Cichowlas i w latach 1974-1975 – czyli w ostatnim okresie istnienia powiatu w strukturach administracyjnych i partyjnych kraju – Zygmunt Kyc. Ostatnich trzech wrzesińskich sekretarzy „kierowniczej siły narodu”, jaką w myśl zmiany Konstytucji PRL z 1976 roku miała być PZPR, było I sekretarzami Komitetu Miejsko-Gminnego PZPR: w latach 1975-1981 Danuta Radoch, w latach 1981-1988 Antoni Graczyk i w latach 1988-1990 Zenon Roszak. Działania partii i jej wizerunek w społeczeństwie zależny był w dużym stopniu, także na szczeblu lokalnym, od przywództwa. We Wrześni I sekretarzem KP PZPR o najbardziej wyrazistej osobowości był Józef Cichowlas. Najdłużej ze wszystkich (14 lat) sprawował funkcję I sekretarza i potrafił na dziejach Wrześni i powiatu odcisnąć wyraźne piętno. To on, jednoosobowo i nie zawsze w zgodzie z lokalnymi władzami administracyjnymi, decydował o sposobie rozwiązywania najważniejszych problemów miasta i powiatu, które w latach 1960-1973 reprezentował przewodniczący PPRN i wrzesińskiej organizacji ZSL Stefan Tuhy. Józef Cichowlas od początku lat 60. osobiście czuwał nad wszystkimi inwestycjami, w tym nad modernizacją sieci handlowej i ulic we Wrześni. Powstałe w starych kamienicach na najważniejszych ulicach nowe sklepy różnych branż wyróżniały wówczas Wrześnię na tle innych miast i to nie tylko w województwie poznańskim.
Budynki ZWG Tonsil około połowy lat 60. XX w.
fot. Muzeum Regionalne we Wrześni
Pozostałe partie polityczne – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL) i Stronnictwo Demokratyczne (SD) nie były partiami samodzielnymi. ZSL swą działalność koncentrował we wsiach powiatu. Przywódcami tej partii byli: w latach 1949-1951 Antoni Przybylski, w latach 1951-1956 Marian Szymczak, w roku 1956 Władysław Grześkowiak, w latach 1957-1968 Roman Flakowski i od 1968 roku Stefan Tuhy. Najmniej liczną partią było SD. Spośród jej działaczy wyróżnić należy Edwarda Tomaszewskiego, Floriana Pierańskiego i Wacława Kawskiego.
Największą aktywność polityczną wszystkie trzy partie przejawiały w okresach przedwyborczych. Przed pierwszymi w PRL wyborami do Sejmu I kadencji w październiku 1952 roku utworzona została fasadowa organizacja o nazwie Front Narodowy, która w 1956 roku zmieniła nazwę na Front Jedności Narodu (FJN), który w praktyce realizował program PZPR.
Wybory do Sejmu PRL kolejnych kadencji obywały się w latach 1957, 1961, 1965, 1969, 1972, 1976, 1980 oraz po stanie wojennym w 1985 roku. W 1954 roku odbyły się też pierwsze w PRL wybory do rad narodowych, a 1958 roku kolejne. Począwszy od roku 1961 wybory do Sejmu PRL odbywały się łącznie z wyborami do rad narodowych wszystkich szczebli. Frekwencja wyborcza obywateli miasta i powiatu nie odbiegała od wskaźników ogólnokrajowych i wynosiła powyżej 95%, podobnie było z liczbą ważnych głosów oddanych na listy FJN – 98-99 %. W Sejmie PRL powiat wrzesiński reprezentowali Stanisław Hudak z ramienia PZPR w latach 1957-1961, Władysław Kosmowski z ramienia ZSL w latach 1961-1965 i Florian Pierański z ramienia SD w latach 1965-1969. Wrzesińskim posłem z ramienia SD był także Wacław Kawski w latach 1976-1980.
Utworzony w 1948 roku ZMP rozwiązał się w styczniu 1957 roku. Wcześniej, w grudniu 1956 roku z jego struktur wyłączyła się Organizacja Harcerska Polski Ludowej (OHPL), wracając do nazwy ZHP. W styczniu 1957 roku powstał Związek Młodzieży Socjalistycznej (ZMS) a miesiąc później Związek Młodzieży Wiejskiej (ZMW). Już w 1952 roku zaprzestała działalności organizacja Służba Polsce (SP).
Nowa „reorganizacja” ruchu młodzieżowego nastąpiła w roku 1976, kiedy z połączenia istniejących wcześniej organizacji młodzieżowych utworzono Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej (ZSMP). Wszystkie wymienione organizacje młodzieżowe działały na terenie Wrześni i powiatu. Bardzo widoczna była aktywność ZHP w typowo harcerskich formach działalności. Pierwszymi komendantami Hufca ZHP we Wrześni byli Alfred Matuszewski (1945-1946) i Wilhelm Rup (1946-1950). W latach 1950-1956 harcerstwo znajdowało się w strukturach ZMP jako OHPL, Hufca formalnie nie zlikwidowano, a organizacją kierował Kazimierz Kwiatek. Po odnowieniu organizacji Komendantami Hufca ZHP we Wrześni byli kolejno: ponownie Wilhelm Rup (1956-1960), Kazimierz Kwiatek (1960-1974), Jan Maciejewski (1974-1975), Łucja Orsztynowicz (1975-1982), Piotr Maciejewski (1982-1991) i już u progu III RP ponownie Kazimierz Kwiatek (1991-1992).
Na trwałe w poczet wrzesińskich organizacji wpisały się działająca w latach 1945-1979 Liga Kobiet (odrodzona w stanie wojennym pod nazwą Ligi Kobiet Polskich), a przede wszystkim powstałe w marcu 1945 Towarzystwo Przyjaciół Żołnierza. Jego szefem był wówczas wicestarosta Marian Olejniczak. W 1949 roku organizacja zmieniła nazwę na Liga Przyjaciół Żołnierza. Kierowali nią kolejno Franciszek Gaura, Władysław Grzegórski i Władysław Staniszewski. W 1962 organizacja przyjęła nazwę Liga Obrony Kraju (LOK), kierował nią wtedy Stefan Wolniakowski, a po nim Jan Stępniak. W 1975 roku kierownictwo na 20 lat przejął Zygmunt Przydryga. W 1956 roku przy LOK powstał Ośrodek Szkolenia Zawodowego Kierowców. W latach 1965-1994 ośrodkiem kierował Antoni Antczak.
LOK zajmuje się też szkoleniem i organizowaniem zawodów w sportach obronnych.
Spośród innych organizacji wykazujących aktywność wymienić należy powstałe w listopadzie 1949 roku w wyniku połączenia różnych, działających od 1945 roku organizacji kombatanckich, wrzesińskie Koło Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD), powstały w styczniu 1956 roku wrzesiński Oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (PTTK). Od 1946 roku działały organizacje skupiające rencistów i inwalidów, głównie wojennych, a po reorganizacji 1969 roku powstał oddział Polskiego Związku Emerytów Rencistów (i Inwalidów).
Marian Torzewski