Muzea

W okresie zaborów naród polski, szczególnie pod pruskim zaborem, nie miał możliwości tworzenia instytucji gromadzących i pielęgnujących wiedzę o zabytkach narodowych, czyli muzeów. Taka szansa pojawiła się w odrodzonej ojczyźnie. Również na ziemi wrzesińskiej myśl o utworzeniu placówki muzealnej pojawiła się już w 1921 r. Miała ona w szczególności zbierać pamiątki po słynnych wydarzeniach strajku dzieci wrzesińskich. W nawoływaniach w „Orędowniku Wrzesińskim” placówkę określano muzeum powiatowym. Miała ona swoje pomieszczenie w szkole powszechnej, czyli dzisiejszej „jedynce”. Mieszkańcy powiatu żywo odpowiedzieli na apel i przekazywali do tworzonej kolekcji najróżniejsze eksponaty. Kryzys lat trzydziestych zastopował te działania. Zabytki ulokowano w pomieszczeniu w ratuszu. Ponownie przystąpiono do tworzenia muzeum w 1936 r. Miasto Września pozyskało budynek dawnej szkoły katolickiej dzieci wrzesińskich – z rąk prywatnych Pargmanów w zamian za długi. Niestety wojna, która wkrótce wybuchła, zniweczyła dotychczasowe działania, a zabytki zostały zniszczone przez okupanta. Po wojnie przystąpiono do odtwarzania zbiorów. W 1950 r. historyczny budynek szkolny przekazano na internat szkole zawodowej, ale z myślą wydzielenia pomieszczeń na rzecz muzeum. Pierwszą ekspozycję urządził tu dr Ludwik Gomolec w 1955 r. pod nazwą „Izba Pamięci Strajku Szkolnego”. Od 1957 r. wystawy organizowało Polskie Towarzystwo Historyczne oddział we Wrześni z Antonim Ciszakiem na czele. W 1961 r. doprowadziło ono do poszerzenia ekspozycji, a obowiązki społecznego kustosza z ramienia PTH objął A. Ciszak. Pomocy w wyposażeniu muzeum udzielali m.in. dr L. Gomolec, Z. Szczygieł i K. Krause. W 1963 r. internat opuścił budynek. Przystąpiono do gruntownego remontu. W salach na parterze przygotowano stałą ekspozycję muzealną. 2 maja 1966 r. oficjalnie otwarto Muzeum Regionalne im. Dzieci Wrzesińskich. Do likwidacji powiatów w 1975 r. pełniło ono rolę muzeum powiatowego. Obecnie jest to placówka gminy Września. Muzeum gromadzi zbiory dotyczące historii Wrześni i okolicy. W dziale archeologicznym znajdują się zabytki z wykopalisk w Obłaczkowie, Grzybowie (depozyt) oraz nadzorów archeologicznych i znaleziska. W najliczniejszym dziale archiwalnym są liczne dokumenty dotyczące strajku szkolnego (w tym wyrok sądu krajowego w Lipsku, zeszyt Bronisława Klimasa), kroniki szkół, dokumenty miejskie, policji budowlanej, mapy, cenna kolekcja kart pocztowych, liczne fotografie i dokumenty życia społecznego. Dział artystyczno-historyczny gromadzi meble, obrazy (m.in. J. Kossaka), rzeźby (m.in. W. Brodzkiego), monety, odznaczenia, pieczęcie, urządzenia techniczne. Ostatni dział to biblioteka z licznymi publikacjami dotyczącymi Wrześni od XIX w. Zabytki prezentowane są w czterech ekspozycjach: archeologicznej, izbie szkolnej, walk narodowowyzwoleńczych oraz w salonikach mieszczańskich.

Z kolei drugie muzeum na terenie powiatu w Pyzdrach powstało w 1957 r. Umiejscowiono je w zabytkowym podcieniowym domu w rynku z 1768 r. Kolekcję muzealną stworzono z eksponatów wypożyczonych z Muzeum Narodowego w Poznaniu i Archiwum Państwowego w Poznaniu. Po likwidacji powiatów w 1975 r. muzeum na pewien czas stało się filią Muzeum Okręgowego w Koninie. W 1985 r. placówka została przeniesiona do zabudowań poklasztornych, zajmując tutaj część wschodniego skrzydła. W latach 1995-1998 przeprowadzono renowację krużganków klasztornych, gdzie można podziwiać freski Adama Swacha. W pięciu ekspozycjach muzeum prezentuje: kości zwierząt prehistorycznych ze szczątkami mamuta, nosorożca włochatego, jelenia i żubra kopalnego, dalej zabytki archeologiczne od epoki kamienia do średniowiecza i nowożytności w podziemiach, prezentacje eksponatów dotyczące dziejów królewskiego miasta Pyzdry w dawnym refektarzu, m.in. ze zbiorami cennych monet (brakteatów Bolesława Pobożnego i Przemysła II), dokumentów (Zygmunta Starego, Stefana Batorego, Zygmunta III Wazy, Stanisława Augusta Poniatowskiego), repliką bombardy, słupami granicznymi i innymi, oraz szeroką ekspozycję etnograficzną z przedmiotami i sprzętami codziennego użytku końca XIX i początku XX w.

W 1977 r. w Miłosławiu w dawnym kościele ewangelickim otwarto Muzeum Ziemi Miłosławskiej. Jego organizatorem był miejscowy regionalista Dominik Pogłodziński. Placówka prezentowała liczne zabytki dotyczące dziejów Miłosławia, zgromadzonych przez regionalistę. Po jego śmierci w 1992 r. zbiory jako prywatna kolekcja przekazana została spadkobiercom zmarłego.

Najmłodszym muzeum na terenie powiatu jest Oddział Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy w Grzybowie. Na terenie grodziska z okresu wczesnopiastowskiego od 1988 r. za staraniem Olgierda Brzeskiego i Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk rozpoczęto badania archeologiczne pod kierunkiem Mariusza Tuszyńskiego i pod opieką naukową prof. Zofii Kurnatowskiej. Zabytki pochodzące z wykopalisk gromadzono i opracowywano w Muzeum Regionalnym im. Dzieci Wrzesińskich. W 1998 r. grodzisko stało się własnością lednickiego muzeum. Zorganizowano tutaj Pracownię Gród w Grzybowie a następnie Rezerwat Archeologiczny. W 2009 r. pobudowano także budynek muzealny imitujący bramę i część wałów dawnego grodu. Oficjalne otwarcie nowego muzeum nastąpiło w 2010 r. Placówka prezentuje wystawę edukacyjną przedstawiającą wykop archeologiczny.

Izby Pamięci

W pałacu w Kołaczkowie, który od 1920 r. był własnością Władysława Reymonta, a obecnie mieści się w nim Gminny Ośrodek Kultury, utworzono izbę poświęconą właśnie Władysławowi Reymontowi. W salonach utrzymanych w stylu lat 20. i 30. XX w. znajdują się meble z depozytu z Muzeum Literatury w Warszawie, będące niegdyś własnością pisarza. Można tutaj zobaczyć także kopie jego listów. Pokazany jest gabinet Reymonta z jego figurą.

Również w pałacu w Kołaczkowie znajduje się Izba Pamięci Banku Spółdzielczego. Inicjatorem jej powstania był Stefan Bachorz, dyrektor banku. Wśród eksponatów izby znajdują się dokumenty założycielskie banku oraz dokumentujące jego działalność. Ekspozycja zawiera także dokumenty innych banków spółdzielczych z Wielkopolski oraz maszyny i urządzenia biurowe pozwalające prześledzić etapy mechanizacji pracy bankowej.

Swoje izby pamięci posiadały także niektóre zakłady pracy. Najefektowniejsza znajdowała się w Zakładzie Wytwórczym Głośników Tonslil we Wrześni. Na terenie powiatu izby pamięci posiadają także liczne szkoły ze zbiorami bardziej lub mniej wartościowymi.

Kolekcje prywatne

Ciekawe, nawet rzadkie kolekcje posiadały niektóre osoby prywatne. Zbieraczem takim był m.in. dr Ryszard Laskowski, który za życia zdeponował we wrzesińskim muzeum swoją kolekcje orientalną. Można było w niej znaleźć najróżniejsze przedmioty pochodzące z Mongolii, Tybetu, Afganistanu, Kirgizji. Zbiory te powróciły w prywatne ręce. Kolejnym takim kolekcjonerem był Eugeniusz Mrowiński zbierający niekiedy bardzo unikatowe numizmaty. Dzisiaj na terenie powiatu w Żydowie funkcjonuje prywatna kolekcja zbiorów etnograficznych Janusza Szkudlarka. Wiele osób kolekcjonujących ciekawe czy wartościowe dla ochrony dziedzictwa pamiątki i zabytki przekazuje je do placówek muzealnych, by zachować je dla przyszłych pokoleń.

Sebastian Mazurkiewicz