Michał Szczepaniak miał zostać fryzjerem. Ostatecznie jednak chłopak, który skończył niemiecką szkołę w Gnieźnie i świetnie liczył, wybrał pracę wagowego w cukrowni. Jego młodzieńcze plany gwałtownie przerwała I wojna światowa – dostał powołanie do pruskiej armii. Michał, podobnie jak tysiące Wielkopolan, zmuszony był walczyć po stronie zaborcy. Jego życie nieraz wisiało na włosku. Chłopak przetrwał wielką bitwę pod Verdun, w której zginęło prawie 700 tys. pruskich i francuskich żołnierzy. Młody poborowy miał więcej szczęścia niż jego koledzy rzuceni na pierwszą linię walki. Ukryty w okopach podawał taśmy z nabojami do karabinu maszynowego. Jesienią 1918, kiedy wrócił do domu, Wielkopolska wrzała przygotowując się do zbrojnego zrywu. 28 grudnia Michał zgłosił się do powstania. – Nie wahał się, nie miał wątpliwości, mimo że ledwo co wrócił z wojny. Wychowano go na patriotę – z dumą mówi Marian Szczepaniak, jego syn. Żołnierz swoje powstańcze przeżycia spisał w pamiętniku. Ten unikatowy dokument cudem przetrwał zawieruchę II wojny światowej. Po latach Marian Szczepaniak podarował go ZSZ nr 2 im. Powstańców Wielkopolskich we Wrześni.

Pamiętnik z powstania

Młody żołnierz pisze w pamiętniku, że trafił do czwartej kompanii dowodzonej przez Stanisława Smodlibowskiego. Jego oddział po wyzwoleniu Gniezna ruszył w pochód po północnej Wielkopolsce odbijając po drodze Zalesie, Pińsko i Szubin. Potem był atak na Rynarzewo. W przededniu akcji Niemcy zabili ośmiu strzelców wysłanych na zwiady. Michałem wstrząsnęło okrucieństwo, z jakim ich potraktowano: „Dostali się w taki ogień, że musieli się poddać. (…) w okrutny sposób ich zamordowali. Byli to młodzi, zgrabni jak świeca strzelcy w zielonych uniformach. Byli poprzebijani i głowy mieli porozbijane kolbami”.

Nadszedł nowy 1919 rok  i kolejne wyzwania. Luty łączył się z zaciętymi walkami nad Notecią o dworzec kolejowy w Zamościu. Niemcy stawiali silny opór, codziennie ostrzeliwali Polaków z pancernego pociągu, póki powstańcy nie wysadzili torów. Potem były walki w okolicach Tury, pod Kcynią, Nakłem i Wągrowcem. Marzec przyniósł zwycięstwo, ale dla Michała wojna jeszcze się nie skończyła. Razem z kolegami wyruszył na wschód broniąc Kresów przed bolszewickim naporem. Bojowy szlak Wielkopolan prowadził przez  Pińsk, Brześć Litewski, Osipowicze, Hołujn, Bobrujsk. Choć kule omijały Michała, pewnego dnia znalazł się w szpitalu polowym złożony ciężką chorobą. W drodze powrotnej w Krotoszynie zobaczył się z jadącym na front ojcem i bratem Franciszkiem, żołnierzem 10. Pułku Strzelców Wielkopolskich (przemianowanym później na 68. Pułk Piechoty). Wtedy nie wiedzieli jeszcze, że to ich ostatnie spotkanie. Franciszek poległ w Grodnie w 1920 roku.

W rogatywkach na 3 maja

W latach dwudziestych Michał zamienił Gniezno na Wrześnię. Zaczął pracę w magazynie zbożowym Antoniego Nowakowskiego, ożenił się, miał trzech synów i córkę, która wiele lat później przejęła nieużywane narzędzia ojca i sama została fryzjerką. Mimo upływu lat nie zapomniał o powstańczej przeszłości. Każdego roku 3 maja ubierał się w mundur i razem z innymi weteranami maszerował ulicami. – Pamiętam, że przed wojną wszyscy byli dumni z powstańców, szanowali ich – wspomina Marian Szczepaniak. – Ich majowy  pochód robił wrażenie. Cieszyli się tymi spotkaniami, ale też pomagali sobie wzajemnie w codziennym życiu, jeśli zabrakło pracy. Ludzie mieli dla nich więcej względów, nie zostawiano rodzin bez opieki.

Wspomnienia w szufladzie

Rodzina Szczepaniaków doświadczyła tej solidarności w 1939 roku po śmierci ojca. Dzięki powstańczej przeszłości Michała jeden z jego synów, wówczas szesnastolatek, szybko znalazł pracę na kolei. Niestety nie na długo. Wybuchła wojna i w październiku hitlerowcy wywieźli go na roboty do Niemiec. Wkrótce ten sam los spotkał następnego syna zatrudnionego w sklepie żelaznym. Czternastoletni Marian z  chorą na serce matką i dziewięcioletnią siostrą stracili bliskich i środki do życia. Sytuacja była dramatyczna. Zdeterminowany Marian  poszedł prosić o pracę Niemca, właściciela gospodarstwa położonego w rejonie, gdzie dziś mieści się sklep Kaufland. – Za I wojny był administratorem u hrabiego Mycielskiego, znał dobrze polski, powiedziałem mu, że ojciec nie żyje, mam na utrzymaniu siostrę i matkę. Spojrzał tak na mnie spod okularów i powiedział: możesz przyjść jutro rano. Pierwsze zajęcie, jakie dostałem, to obieranie ziemniaków z kłączy.

W mieście trwały prześladowania powstańców. Aresztowano wszystkich podoficerów z 68. Pułku Piechoty – po trzech miesiącach w więzieniu już nie żyli. Wdowę z dziećmi zostawiono w spokoju. Cenną pamiątkę po Michale, jego pamiętnik z powstania, schowała głęboko w szufladzie, tak by nikt jej nie znalazł.

Atanazy uratował mu życie

W tym samym czasie w Krakowie żył i działał brat Michała Szczepaniaka Władysław, nauczyciel, pijar. Ojciec Atanazy, bo tak brzmiało jego zakonne imię, zaangażował się w konspirację – ratował swoich uczniów represjonowanych przez hitlerowców, był również łącznikiem arcybiskupa Adama Sapiehy. W 1943 roku zagrożony aresztowaniem uciekł pieszo przez zieloną granicę na Węgry, gdzie do końca wojny przebywał w obozie dla internowanych Polaków. – Jeszcze w Polsce zatrzymało go gestapo, pytali, czy nazywa się Władysław Szczepaniak, już wtedy go szukali. Powiedział, że ma na imię Atanazy, i to go uratowało.

Mecz z Hitlerjugend

Marian nie chodził już do szkoły. Hitlerowcy zabronili polskiej młodzieży się uczyć. Zimą po pracy chłopak razem z kolegami grał w hokeja na zamarzniętym stawie niedaleko gorzelni. Któregoś dnia grupa Hitlerjugend zaproponowała rozegranie meczu. Polscy chłopcy wygrali przygniatającą przewagą goli. Radość była wielka, okupiona jednak strachem o własne życie, bo naziści nie potrafili pogodzić się z przegraną. – Następnego dnia szedłem Harcerską, na wysokości pomnika minąłem trzech z nich. Gdy ich wyprzedzałem, jeden złapał mnie za krawat, popchnął, drugi kopnął. Nie walczyłem, każdy z nich miał sztylet, w końcu dali mi spokój. Mojego kolegę poszczuli psem. Jeśliby nas zabili, nie ponieśliby żadnych konsekwencji. Sportowa pasja jednak przetrwała – po wojnie Marian Szczepaniak trenował w drużynie Ludowych Zespołów Sportowych we Wrześni i w hokejowej reprezentacji Polski.

Ewa Konarzewska-Michalak