Marianowo, wiatrak koźlak własności Izydorka, lata 40. XX w., 
ze zbiorów Z. Józwiak-Spychały

Północne przedmieścia

Sokołowo pojawiło się na kartach historii pod koniec XIV w., a konkretnie w 1392 r. Jak większość miejscowości w okolicy Wrześni należało do rodu Porajów. Nazwa miejscowości wywodzi się od imienia Sokół. Oznaczałoby to, iż była ona niegdyś w rękach niejakiego Sokoła. Wieś rozłożyła się na północ od Wrześni, przy cieku wodnym, który obecnie nazywany jest urzędowo Rowem Gutowskim, zaś Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego określa go mianem Unia. Na polach Gutowa łączy się on ze strugą płynącą od Grzybowa, zwaną Rudnik, i odtąd jako Rudnik lub Unia płynie przez Węgierki, Gonice, a tam wpływa do strugi Bawół. Oznacza to, iż pola sokołowskie nie leżą w dorzeczu rzeki Wrześnicy. Ponieważ lokowane miasto Września nie posiadało własnych gruntów rolnych, przez wieki granica wsi Sokołowo dochodziła do miasta lokacyjnego, czyli do obecnych ulic Rzemieślniczej i Sądowej. Dalej zaś biegła dzisiejszymi ulicami Kosynierów i Waryńskiego, zostawiając wójtostwo Proclewo w granicach wsi Opieszyn. Natomiast wzdłuż Wrześnicy rozlokowana była Plebańska Wieś wydzielona podczas erygowania parafii z gruntów sokołowskich. Miasto z wsią łączyła w zasadzie prosta droga, która nabrała szczególnie znaczenia od XIV w., prowadząc przez Pyzdry, Wrześnię do Gniezna. Biegnąc przez miasto, zwała się ulicą Gnieźnieńską (to dzisiejsza ul. Jana Pawła II, wcześniej Poznańska), zaś za miastem traktem gnieźnieńskim. Powstałe tutaj w XVI w. przedmieście nazywano Gnieźnieńskim (dziś ul. Jana Pawła II od nr 11 do krzyżówki). Tutaj też wrzesińscy dziedzice, jako że dobra wrzesińskie dzieliły się na działy, mieli drugi dwór. Dziś stoi tu tzw. dom cukrowniczy (nr 18). Pozostałością po nim ma być cofnięta linia jego zabudowy w stosunku do innych domów w kierunku miasta. Kiedy w połowie XIX w. zbudowano przez plebańskie łąki drogę i most na Wrześnicy (dzisiejsza ul. Daszyńskiego), skracając w ten sposób trasę z rynku w kierunku Poznania, ulicę znajdującą się właśnie między rynkiem miejskim a tą drogą nazwano Poznańską (Posenerstrasse). Naprzeciw tejże prowadziła droga nazwana ulicą Stodolną, gdyż ciągnęła się wzdłuż stodół domostw znajdujących się przy Poznańskiej i Żydowskiej (Fabrycznej). Prowadziła do Proclewa i dalej do drogi Gutowskiej (tzn. obecnej ul. Warszawskiej). Tuż za powstałą krzyżówką w kierunku Gniezna po prawej stronie znajdował się folwark Berdychowo. Stanowił on uposażenie kościoła parafialnego, więc dochody płynące z niego przeznaczane były na cele kultu. Tutaj na pocz. XIX w. wytyczono plac na nowy cmentarz grzebalny. Wtedy nowy, dziś nazywany starym cmentarzem. Obok niego w latach 60. XIX w. próbowano założyć lazaret powiatowy. Tutaj też na gruntach przekazanych przez parafię w 1903 r. pobudowano nowy obiekt dla szkoły katolickiej. Jest to dzisiejsza Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 1. Do 1921 r. administracyjnie szkoła znajdowała się jeszcze w Sokołowie. Wtedy to część gminy wiejskiej Sokołowo przyłączono do Wrześni (do obecnej ul. Zamysłowskiego).

Gmina Sokołowo i obszar dworski Sokołowo

W latach 70. XIX w. po przeprowadzonym uwłaszczeniu jako najmniejsze jednostki samorządu terytorialnego funkcjonowały gminy miejscowe (gmina miejscowa składała się z jednej miejscowości lub tylko jej części, która nie należała do dworu) oraz obszary dworskie (części miejscowości należące do dworu). Krótko mówiąc, gmina miejscowa to odpowiednik dzisiejszego sołectwa. Obszar dworski to równorzędna jednostka, gdzie władzę administracyjną sprawował dziedzic.
Wieś Sokołowo od średniowiecza wchodziła w skład klucza dóbr rycerskich Września. Już w 1521 r. funkcjonował tutaj folwark. Dziedzice klucza wrzesińskiego często wydzierżawiali majątek sokołowski. Życie wsi koncentrowało się wokół folwarku. Natomiast na gruntach sokołowskich graniczących z miastem, szczególnie wzdłuż traktu gnieźnieńskiego (ul. Gnieźnieńska) działały liczne młyny wietrzne (wiatraki). To właśnie przy nich 2 maja 1848 r. podczas bitwy rozłożył się ze swoimi trzema armatkami Węclewski. Przy trakcie gnieźnieńskim pojawiali się także nowi osadnicy, a wśród nich rzemieślnicy. W 1849 r. na Berdychowie powstała fabryka pługów Bednarowicza. W jej miejscu stanął później tartak parowy Kaliszewskich. Dalej na północ, w części zwanej Marianowem, w kierunku wsi, radca Stefan Thiel zakupił znaczny obszar ziemi i wybudował okazałą willę z parkiem. Po przeprowadzeniu w 1882 r. linii kolejowej do Strzałkowa fizycznie rozdzieliła ona Sokołowo wieś od części będącej blisko miasta. To właśnie część przy mieście, wzdłuż traktu gnieźnieńskiego (tzn. wschodnia strona ulicy Gnieźnieńskiej) stanowiła gminę miejscową Sokołowo. Jej członkami byli wszyscy mieszkający na tym terenie i posiadający tzw. prawo swojszczyzny (tzn. mieli ukończone 20 lat i zamieszkiwali ponad rok w miejscu). Natomiast wieś Sokołowo z dworem i folwarkiem oraz folwarkiem Sokołówko i polami należącymi do dworu stanowiły obszar dworski Sokołowo.

Sokołowo-Osiedle, lata 40. XX w., widok z wieży wodociągowej, na pierwszym planie domy przy ob. ul. Kosynierów, fot. F. Włosik

Sokołowo-Osiedle

Od końca lat 20. XX w. następowała parcelacja ziemi dworskiej Sokołowa w części przy drodze prowadzącej z miasta w kierunku Ostrowa Szlacheckiego (dzisiejsza ul. Kosynierów i Sokołowska). Zaczęły powstawać tutaj domy jednorodzinne z niewielkimi ogrodami i sadami. To wówczas tę część Sokołowa nazwano Sokołowem-Osiedlem. Zostały wytyczone dzisiejsze nienazwane jeszcze ulice (Powstańców Wielkopolskich, Stasiewskiego, Dondajewskiego), gdyż wszyscy tu zamieszkujący używali po prostu adresu Sokołowo-Osiedle nr… Powstałe przedmieście przy Gnieźnieńskiej oraz podmiejskie osiedle stanowiły już z miastem jeden organizm. Dlatego w styczniu 1939 r. części Sokołowa: dawna gmina Sokołowo i Sokołowo-Osiedle o powierzchni 86,7 ha, zostały przyłączone do miasta Wrześni. Kiedy okupant hitlerowski nim zarządzał, ulicom na osiedlu nadał nazwy: Feldstrasse (ob. Powstańców Wlkp.), Stadionstrasse (ob. Kosynierów), Finke Strasse (ob. Dondajewskiego), Dorfstrasse (ob. Prusa), Flurstrasse (ob. Reymonta), Birkenstrasse (ob. Stasiewskiego), Sandstrasse (ob. Wawrzyniaka), Grabenstrasse (ob. Kopernika), Breitestrasse (ob. Szeroka). Choć osiedle było już w granicach miasta, posiadało jeszcze klimat małej miejscowości. W latach 80. XX w., kiedy ludność Wrześni znacznie wzrosła, to tutaj powstawało wiele jednorodzinnych nowych domów mieszkalnych, wznoszonych w miejsce dawnych ogrodów i sadów. W ten sposób powstały liczne ślepe uliczki powciskane pomiędzy ulice przelotowe. Urzędowo nazwano tę część miasta Osiedlem Sokołowskim. Od połowy lat 90. XX w. rozpoczął się okres brukowania ulic. Zabudowa rozpoczęła także swoją ekspansję na łąki i pola między ul. Powstańców a Gnieźnieńską. Jako pierwsza wybudowała Wrzesińska Spółdzielnia Mieszkaniowa. Obszar ten nazwano Osiedlem Krzyża Grunwaldu (z okazji nadania miastu w 1985 r. orderu Krzyża Grunwaldu III klasy). Nazwa dosyć trudna w wymowie, stąd ludzie po prostu używają określanie Osiedle Sokołowskie lub posługują się nazwami ulic (Culica, Kutrzeby, 68. Pułku, Armii Poznań). Nazwę Osiedle Sokołowskie rozciąga się także na teren nie należący historycznie do Sokołowa, czyli na obszar pól dawnego Proclewa (obecne TBS-y). Wynika to z podobnej zabudowy jak w głównej części osiedla. Ciekawostką pod względem nazewnictwa jest określenie posterunku kolejowego przy odgałęzieniu obwodnicy w kierunku Poznania, wykorzystywanej przez szybkie pociągi pasażerskie oraz towarowe. Nosi on nazwę Sokołowo Wrzesińskie (to oczywiście dla odróżnienia od innych miejscowości w kraju o takiej samej nazwie). Do niedawna taki napis widniał jeszcze na nieistniejącej budce dróżniczej przy ul. Gnieźnieńskiej.

Sebastian
Mazurkiewicz