Data powstania kościoła we Wrześni jest trudna do określenia. Niewykluczone, że powstał wraz z osadą targową o nazwie Września już w XII wieku. Pierwszy, drewniany budynek kościoła, otoczony cmentarzem, był znacznie mniejszy od późniejszego kościoła murowanego. Do XV wieku przetrwał wiele kataklizmów, między innymi w 1331 roku został doszczętnie spalony podczas najazdu Krzyżaków. Pierwszą wzmiankę o wrzesińskiej parafii można znaleźć w 1364 r. Obecny budynek wrzesińskiej fary został wzniesiony około poł. XV w. W XVI w. wyniesiony do godności kolegiaty, spalony w 1656 r. w czasie potopu szwedzkiego, odbudowany w 1672, przebudowywany przez Jana Bindera z Kórnika w 1712 oraz poddany gruntownej restauracji przez Zygmunta Gorgolewskiego w 1881 r. Utrzymany w stylu późnogotyckim obiekt murowany, z cegły w układzie polskim, prezentuje piękne trzynawowe barokowe wnętrze z nawami bocznymi o sklepieniu kolebkowo-krzyżowym.

Późnorenesansowy ołtarz główny z ok. 1640 z bogatą dekoracją snycerską, w którego centrum umieszczono obraz przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny (1641), w zwieńczeniu zaś obraz jej koronacji (1640), po bokach umieszczono rzeźby świętych Stanisława, Wojciecha, Piotra i Pawła. Po obu stronach wielkiego ołtarza, w oknach widnieją kolorowe witraże. Do tego rokokowa ambona, barokowa chrzcielnica, dwie renesansowe kamienne kropielnice i bogato zdobione obrazami prezbiterium. W kruchcie witraż projektu M. Turwida ufundowany na pamiątkę strajku z 1901 r. Pod kaplicą pochowany został Chryzostom Gniazdowski (zm. w 1732), regimentarz Konfederacji Tarnogrodzkiej, wsławiony zdobyciem na Sasach Wschowy, Leszna, Śremu i Poznania. W czasie okupacji hitlerowskiej obrabowany budynek kościoła, z rozebranym ołtarzem głównym, zamieniono na skład mebli i żywności. Dzieła zniszczenia miało dokonać planowane wysadzenie kościoła w czasie wycofywania się hitlerowców z Wrześni (1945), na szczęście plan ten nie został zrealizowany. Po wojnie rozpoczęło się mozolne przywracanie kościoła do życia. Choć liczne odbudowy i przebudowy mocno zmieniły jego wygląd na przestrzeni lat, to obecnie wrzesińska fara jest uważana za jeden z najznamienitszych zabytków w powiecie wrzesińskim.

Cmentarz parafialny przy ulicy Gnieźnieńskiej we Wrześni

Malowniczy cmentarz rzymskokatolicki, założony ok. 1800 r., nieczynny od 1973. Warto tu zwrócić uwagę na niektóre groby: najstarsza mogiła pochodzi z 1848 r., pochowani zostali tutaj powstańcy polegli 2 maja 1848 r. w bitwie pod Sokołowem, pomnik ten powstał ze składek społeczeństwa. Na cmentarzu spoczywają także uczestnicy strajku szkolnego z 1901 r. Niedawno całkowicie odnowiony został pomnik Powstańców Wielkopolskich, postawiony w 1926 ku czci poległych w latach 1918-1919. Na cmentarzu pochowano również ofiary bombardowania Wrześni z 1939 r.

Kościółek na Lipówce pw. św. Krzyża we Wrześni

Kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany na planie prostokąta w I połowie XVII wieku  (1664), odrestaurowany w 1850 r. Budynek obustronnie oszalowany, jednonawowy, z nie wyodrębnionym prezbiterium. Chór wsparty na dwóch kolumienkach, dach dwuspadowy z okapem, kryty gontem, na szczycie którego w 1674 roku umieszczono wieżyczkę z dzwonem. W górnych partiach ściany północnej i południowej umieszczono niewielkie okna. W środku kościoła trzy ołtarze z przełomu XVII/XVIII w. Ołtarz główny z obrazem Ukrzyżowanie Pana Jezusa był namalowany specjalnie dla kaplicy pw. św Krzyża najprawdopodobniej w 1641 r., ufundowany przez ks. Stanisława Bielawskiego, ówczesnego proboszcza wrzesińskiego. Ciekawym elementem obrazu, podobnie zresztą jak obrazu wniebowzięcia NMP z ołtarza głównego wrzesińskiej fary, jest postać klęczącego księdza w komży, fundatora obrazów. Oba dzieła zostały prawdopodobnie namalowane w tym samym roku i przez tego samego artystę.

W ołtarzach bocznych znalazły się obrazy z wizerunkiem św. Rocha i św. Rozalii – patronów chroniących przed chorobami zakaźnymi. Oba obrazy zostały ufundowane najprawdopodobniej przez ks. Walentego Mroczkiewicza, proboszcza wrzesińskiego w latach 1694-1711. Ołtarz św. Rocha umieszczony był początkowo w kaplicy szpitalnej św. Ducha na Opieszynie. Kaplica ta została spalona przez wojska szwedzkie w 1655 roku, odbudowana w 1664, jednak w późniejszych latach popadła w ruinę, toteż ołtarz św. Rocha został przeniesiony do fary, a około roku 1766 na Lipówkę. Ołtarz św. Rozalii prawdopodobnie również pochodzi z fary. Wskazuje na to napis na antepedium ołtarza, z którego wynika, że był to ołtarz bracki, bractwa natomiast działały przy kościele parafialnym. Obok kościółka znajduje się studzienka z cudownym, według legendy, źródełkiem przy której znajduje się rzeźba Chrystusa i Samarytanki wykonana przez Jakuba Juszczyka w 1929 r. Podobno dawno temu wraz z wodą ze źródełka płynęły łzy Matki Boskiej przelane pod krzyżem Chrystusa. Jezus, kiedy wędrował po świecie, przemył wrzesińską wodą skaleczoną stopę, a ta natychmiast się zagoiła. Miał więc rozkazać, aby krynica stała się lekiem dla wszystkich.

Wieść o uzdrawiającej wodzie dotarła w końcu do czarnego charakteru, którym okazał się Żyd ze Słupcy, z zawodu felczer. Postanowił przyczaić się przy źródełku, żeby nabrać wody i później ją sprzedawać jako leczniczą miksturę. Przy okazji przemył ślepe oczy swojego konia, który nagle odzyskał wzrok i ruszył w galopie. Żyd padł ofiarą chciwości i bezbożnictwa – po szalonej jeździe jego wóz roztrzaskał się, a on sam wpadł do studni, rozbijając głowę. Ludzie idący rano do pracy znaleźli go zanurzonego do połowy w wodzie, która po tej profanacji utraciła cudowną moc. Ta historia – i parę innych, pokazuje, że uprzedzenia nie rodzą się gdzieś na zewnątrz, można je wytropić w najbliższych i wydawałoby się niegroźnych, anegdotycznych opowieściach. Studzienka w każdym razie pozostała. Można wybrać się na spacer na Lipówkę, żeby ją obejrzeć i sprawdzić, czy nosi ślady wypadku z legendy.

Pałac i park dworski na Opieszynie we Wrześni

Początki Opieszyna sięgają co najmniej XIII w., znajdowała się tu siedziba ówczesnych właścicieli Wrześni, Porajów-Różyców. Najstarszą pisemną wzmiankę o Opieszynie można znaleźć w 1472. Pod koniec XVI w., gdy Września przeszła w ręce Działyńskich, pierwotnie istniejący dwór został przebudowany na okazały pałac. W czasie wojen szwedzkich w XVIII w. miasto i pałac uległy zniszczeniu. Około połowy XVII w. właścicielami Wrześni stali się Ponińscy.

Pałac w jego aktualnym wyglądzie został wybudowany około 1870 dla Edwarda hr. Ponińskiego. Jest to budynek eklektyczny z przewagą elementów klasycyzujących. Posiada jedno piętro z trójbocznym ryzalitem na osi zwieńczonym attyką. Nakryty dachem czterospadowym, składa się z budynku głównego oraz znacznie cofniętych skrzydeł bocznych. Pałac położony jest w rozległym parku w stylu angielskim, pierwotnie francuskim, założonym w połowie XVIII w. Rośnie tutaj okazały platan wschodni. Park oddzielono fosą od prostokątnego dziedzińca, otoczonego domami administracyjnymi i budynkami gospodarczymi. Po wojnie w 1945 roku obiekt przejęła Powiatowa Męska Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego. Teren wokół pałacu stracił swój pierwotny charakter, fosa została zasypana, część zabudowań rozebrano. W ich miejsce wzniesiono szkołę i amfiteatr. Obecnie przy obiekcie działa Restauracja, a sam pałac znajduje się w rękach prywatnych i jest remontowany z przeznaczeniem na hotel.

Ratusz i rynek we Wrześni

Ratusz to neogotycki budynek wybudowany w latach 1909-1910 według projektu Asmusa ze Świdnicy na miejscu spalonego w 1905 r. budynku pocztu konnej. Posesję tę Rada Miejska nabyła w 1907, wykonawstwo zlecono budowniczemu z Wrześni, Erdmannowi. W dniu 5 maja 1909 r. odbyło się uroczyste położenie kamienia węgielnego. Obiekt znajduje się przy północno-wschodnim narożniku rynku, ma trzy kondygnacje, od północy dwa schodkowe ryzality z neogotyckimi blendami, na dachu skrzydła, przy placu rynkowym ośmioboczna smukła wieżyczka z balkonem. W 1910 magistrat zainstalował się w nowym, utrzymanym w stylu neogotyckim obiekcie. Obecnie po generalnym remoncie ratusz jest siedzibą władz miasta: burmistrza i Rady Miejskiej. Nad wejściem do budynku, na kartuszu, mieści się herb rodowy Porajów, pierwszych właścicieli Wrześni. Rynek okalają stare malownicze kamieniczki.

Podobno niegdyś na wrzesińskim rynku palono czarownice. Jedni twierdzą, że to historyczna prawda, inni że legenda, w każdym razie coś musiało być na rzeczy, skoro w 1720 na rynku naprzeciwko ratusza stanęła figura Matki Boskiej obsadzona czterema lipami. Drzewa symbolizowały zamordowane kobiety, a statua miała być przebłaganiem za tę zbrodnię. Figura stała na rynku do roku 1924, kiedy to ją usunięto ze względu na renowację placu. Można ją, otoczoną lipami, oglądać na zdjęciach przedstawiających miasto z początku wieku.

Starostwo Powiatowe we Wrześni

W 1818 r. Września stała się stolicą tzw. powiatu nowo-pyzdrskiego. Latem 1819 r. zamieniono nazwę powiatu z nowo-pyzdrskiego na wrzesiński. Pierwsza siedziba landrata (starosty) znajdowała się w budynkach zarządu dominialnego dóbr rycerskich na Opieszynie, ale było tam zbyt ciasno. Władze powiatowe postanowiły wznieść własny budynek landratury. W 1850 r. zakupiono od parafii wrzesińskiej część terenu dawnego cmentarza. Obecny budynek starostwa powstał prawdopodobnie w latach 60. XIX w. Dwukondygnacyjny obiekt wzniesiono na rzucie dwóch prostokątów. Elewację wzbogacają dwa ryzality boczne i jeden narożny. W latach 1912-1913 r. landraturę przebudowano ze środków przeznaczonych na budowę nowego szpitala we Wrześni oraz dobudowano obok budynku władz powiatowych willę dla starosty (obecnie tę część budynku zajmuje gmina Września i Urząd Stanu Cywilnego). Główne wejście do starostwa znajdowało się wówczas od ul. Ewangelickiej – dzisiejsza ul. 3-go Maja. Bryłę starostwa zdobiła loggia z czterema jońskimi kolumnami zwieńczona trójkątnym tympanonem oraz liczne i wymyślne gzymsy i pilastry. Budynek od ulicy otoczony był metalowym, kutym parkanem z murowanymi słupkami. W 1939 r. po remoncie budynku zubożono jego wielość form architektonicznych, zlikwidowano kolumny z tympanonem i rozebrano parkan otaczający budynek. Obecnie fasada ma znacznie uproszczoną formę. W 1962 r. dobudowano łącznik pomiędzy budynkiem starostwa a dawną willą starosty, tworząc jeden kompleks budynku urzędu.

Muzeum Regionalne im. Dzieci Wrzesińskich

W budynku dawnej Katolickiej Szkoły Ludowej wzniesionym w 1790 r. mieści się obecnie Muzeum Regionalne im. Dzieci Wrzesińskich i Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy we Wrześni. Tutaj w 1901 r. doszło do słynnego strajku szkolnego dzieci wrzesińskich, które broniły prawa na nauki religii w języku polskim. W 1966 r. zaadoptowano budynek na muzeum upamiętniające walki z pruskim zaborcą o przetrwanie narodowe. Eksponuje ono również zabytki archeologiczne dotyczące historii Wrześni i jej okolic w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Można tu zobaczyć m.in. eksponaty z wykopalisk archeologicznych z piastowskiego grodu w Grzybowie, izbę szkolną z przełomu XIX i XX w. z pamiątkami z czasu strajku szkolnego czy saloniki mieszczańskie utrzymane w stylu fin de siécle’u. Niedawno obok muzeum przy ulicy ks. Laskowskiego stanęła ławeczka z brązu, na której siedzi Bronisława Śmidowiczówna, uczestniczka strajku.

Więcej na stronie: http://www.muzeum.wrzesnia.pl/

Sąd Rejonowy we Wrześni

Budynek utrzymany w stylu renesansu gdańskiego, powstały w 1906 r., trójkondygnacyjny, nakryty wysokim dachem dwuspadowym z szerokimi wystawami dachowymi. Elewacja w partii cokołowej oblicowana granitem. Wokół okien i naroża piaskowiec. Czteroosiowe elewacje budynku wieńczą wysokie szczyty. Wejście główne umieszczone zostało asymetrycznie w profilowanym portalu z ozdobnym zwieńczeniu (m.in. z wizerunkiem orła).

Zabytkowa wieża ciśnień we Wrześni

Miejska wieża ciśnień pochodzi z 1904 roku i ma wysokość około 64 m, zwieńczona została ciekawą, mosiężną kopułą. Obok wieży znajdują się zabudowania stacji uzdatniania wody, która ma bardzo dobrą jakość.

We Wrześni istniały trzy wieże, jednak do dziś przetrwały tylko dwie – drugą można zobaczyć na terenie stacji kolejowej. Nie istnieje już natomiast wieża z terenu koszar wojskowych.

Kościół parafialny pw. św. Marcina w Kaczanowie

Kościół zbudowany w latach 1763-1765, odnawiany w 1958 r. oraz w latach 70. i 90 XX w. Około połowy XIX w. nawę świątyni przedłużono ku zachodowi. Drewniany, konstrukcji zrębowej, zewnątrz oszalowany. Jednonawowy, z nieco węższym i niższym prezbiterium zamkniętym wielobocznie. W kościele znajdują się m.in. późnorenesansowy ołtarz główny z około 1600 r. oraz boczne z końca XVIII w. Na przykościelnym cmentarzu stoi rzeźbiony słup z 1854 r. autorstwa urodzonego w Kaczanowie Józefa Kalasantego Jakubowskiego. Na szczycie rzeźby umieszczono figurę św. Jana Nepomucena, po bokach zaś widnieje szereg niewielkich płaskorzeźb o zróżnicowanej tematyce, przedstawiających np. wątki z historii Polski.

Kościół pw. św. Michała Archanioła w Grzybowie

Drewniany kościół został zbudowany w 1757 r. przez fundatora Stanisława Ottona Trąmpczyńskiego, właściciela Grzybowa. W 1926 r. dobudowano sygnaturkę, zaś w latach 1929-1930 wieżę zachodnią. Jest to kościół orientowany (a więc z częścią prezbiterialną zwróconą na wschód, ku grobowi Chrystusa w Jerozolimie), drewniany, konstrukcji zrębowej. Nawa prostokątna z wieżą od zachodu i prosto zamkniętym prezbiterium. Strop wspiera się na drewnianych słupach wyodrębniających jakby nawy boczne. W przyziemiu wieży kruchta, przy prezbiterium od północy zakrystia. W kościele znajdują się trzy ołtarze: główny oraz dwa boczne z I poł. XIX w. Świątynia posiada też m.in. obraz Matki Boskiej z dzieciątkiem z końca XIX w. i dwa dzwony z XVI i XVII w. pochodzące z dawnych kościołów w tym miejscu. Na belce tęczowej wisi barokowy, drewniany krucyfiks z pasyjką z 1757 r. Kościół był remontowany w latach 70. i 90. XX w. (m.in.: wnętrze wybito nową boazerią, wymieniono instalację elektryczną).

W 2006 r. zakończono również remont znajdującej się w zespole kościelnym kaplicy grobowej Lutomskich – dawnych właścicieli Grzybowa. Budowla ta w kształcie rotundy wzniesiona została w 1936 r. z kamieni polnych na wzór wczesnoromańskiej świątyni św. Feliksa i Adaukta zbudowanej w X wieku na Wawelu.

Gród w Grzybowie

Jeden z największych wczesnośredniowiecznych grodów, jakie powstały w okresie formowania się państwa Piastów. Jego początki można określić na lata 20. i 30. X wieku. Ślady pobytu człowieka w Grzybowie sięgają okresu meozolitu. Szczegółowe badania wykopaliskowe rozpoczęto dopiero w 1988 z inicjatywy Olgierda Brzeskiego. W czasie prac archeologicznych znaleziono m.in.: dużą liczbę zabytków krzemiennych mezolitycznych i neolitycznych sprzed ok. 8000-1000 lat p.n.e. W okresie wpływów rzymskich (od początku n.e. do ok. 400 r. n.e.) istniała tu zapewne osada, czego dowodzą znalezione fragmenty wyrobów z brązu i szkła. Odkryto też fragmenty glinianych naczyń neolitycznych.

Największe osadnictwo istniało tu w X w. W latach ok. 915-930 powstało duże grodzisko, które prosperowało do XI w. Trwające do dziś badania na terenie grodu mają istotne znaczenie nie tylko bezpośrednio dla Grzybowa. Zagadnienia odnoszące się do poszczególnych faz rozwoju grodu czy rozstrzygające jego chronologię łączą się w istotny sposób z problematyką przemian, jakie zachodziły w osadnictwie grodowym Wielkopolski Piastowskiej.

Kościół pw. Świętego Ducha we Wrześni

Neogotycka budowla z lat 1894-1895 na rzucie prostokąta z węższym i niższym prezbiterium, z czterokondygnacyjną smukłą wieżą od zachodu zwieńczoną hełmem o charakterze iglicy. Elewacje podzielone uskokowymi skarpami, pomiędzy którymi znajdują się okna. W ścianie prezbiterium duża wnęka z czterema oknami ostrołukowymi i jednym krągłym. Wnętrze nawy przykryte ozdobnym deskowaniem dachowym. W prezbiterium i kruchcie sklepienie krzyżowo-żebrowe. Do lat sześćdziesiątych XX w. w nawie przy bocznych ścianach znajdowały się drewniane empory wsparte na profilowanych słupach.

Kościół parafialny pw. św. Andrzeja w Nowej Wsi Królewskiej

Najstarszy drewniany kościół w powiecie wrzesińskim wzniesiono w latach 1550-1580, na początku XVIII w. do świątyni z kwadratową nawą i trochę węższym prezbiterium dostawiono wieżę. Wszystkie dachy kryte są gontami. Wyposażenie wnętrza w dużej mierze reprezentuje styl renesansowy. Odkryte w 1980 r. na ścianach fragmenty XVI-wiecznej polichromii starannie odnowiono.

Kościół orientowany, drewniany, konstrukcji zrębowej, na zewnątrz oszalowany. Znajdują się w nim ołtarze główny późnorenesansowy z I poł. XVII w. i z końca XVIII w., renesansowa ambona z I poł. XVII w. z fragmentami ornamentu rokokowego, a także renesansowa kropielnica. Na profilowanej belce tęczowej rzeźby późnogotyckie z początku XVI w.

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja w Bardzie

Kościół zbudowany w 1783 r. położony jest na wysokim wzgórzu. Klasycystyczny, ze zwróconym na północ krótkim prezbiterium o szerokości równej z nawą. Murowany, otynkowany, trzynawowy.

W kościele znajdują się m.in.: dwa rokokowe ołtarze boczne w apsydach z obrazami z XVIII w., ambona klasycystyczna, rzeźby z XVIII w.