W 1793 r., kiedy Prusacy zajmowali tereny nazywane dziś ziemią wrzesińską, działała jedna szkoła ewangelicka we Wrześni, zwana szkoła trywialną, z jednym nauczycielem będącym jednocześnie kantorem zboru. W latach następnych odrodziła się szkoła katolicka we Wrześni. W małych szkołach bywało i tak, że jednocześnie nauczano dzieci katolickie i ewangelickie. Nauka odbywała się także w domach katolików, ewangelików i wyznawców judaizmu. Podobnie było w okresie Księstwa Warszawskiego. W zasadzie nauczano w takim języku, w którym mówiło więcej uczniów. Polskim posługiwano się głównie w szkołach katolickich, w szkołach protestanckich nauczano w języku niemieckim, podobnie niemieckim obok hebrajskiego posługiwano się w szkołach żydowskich. Po kongresie wiedeńskim, kiedy większa cześć Wielkopolski jako Wielkie Księstwo Poznańskie dostała się ponownie pod pruskie panowanie, w 1817 r. przyznano pierwszeństwo językowi pruskiemu. Rozporządzeniem królewskim z dnia 14 maja 1825 roku wprowadzono obowiązek uczęszczania do szkoły od 6. roku życia. Ukończenie nauki przewidywano, gdy dziecko zdobędzie odpowiedni zasób wiadomości. Przeważnie uczniowie kończyli szkołę w wieku 14-15 lat. Od 1825 r. stopniowo zaczęto usuwać polskich nauczycieli z gimnazjów, zaś od 1827 r. wymagano od każdego nauczyciela znajomości języka niemieckiego. W 1832 r. ograniczono używanie polskiego we wszystkich urzędach. W 1842 r. minister oświaty Eichhorn wydał zarządzenie, zgodnie z którym nauczyciele w szkole winni biegle posługiwać się językiem niemieckim. Ustalono także, że w szkołach, gdzie przeważającą liczbę stanowiły dzieci niemieckie i żydowskie, językiem wykładowym był język niemiecki. W 1854 r. wprowadzono jednolity program nauczania obejmujący siatkę godzin, materiał programowy i przewidziane wyniki nauczania.

W 1866 r. katolickie szkoły elementarne oraz liczba dzieci i język ojczysty uczniów w pruskiej części ziemi wrzesińskiej przedstawiała się następująco: szkoły należące do dekanatu gnieźnieńskiego – Gutowo Wielkie (75 dzieci, język polski), Marzenin (110, j. pol.), Obłaczkowo (75, j. pol.), Słomowo (132, j. pol.), Sobiesiernie (88, przeważnie j. pol.), Września (307, j. pol.). Szkoły należące do dekanatu miłosławskiego: Bardo (80, j. pol.), Biechowo (82, j. pol.), Bieganowo (125, j. pol.), Czeszewo (95, j. pol.) , Gałęzewo (45, j. pol.), Gorazdowo (150, j. pol.), Gorzyce (120, j. pol.), Gozdowo (84, j. pol.), Grabowo (94, j. pol.), Kaczanowo (84, j. pol.), Kołaczkowo (120, j. pol.), Mikuszewo (82, j. pol.), Miłosław (333, j. pol.), Nowa Wieś Królewska (95, j. pol.), Pałczyn (44, j. pol.), Sokolniki (74, j. pol.), Szamarzewo (96, j. pol.), Wszembórz (85, j. pol.). Szkoły należące do dekanatu kostrzyńskiego: Nekla (157, j. pol. + 11, j. niem.), Podstolice (90, j. pol.), Stępocin (72, j. pol.), Targowa Górka (130, j. pol.). Szkoła należąca do dekanatu powidzkiego: Otoczna (87, j. pol.)

Sytuacja języka polskiego także w szkołach znacząco pogorszyła się po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r. Kanclerz niemiecki Otto Bismarck rozpętał walkę z polskością. Szczególnie widoczna była ona w szkolnictwie. W 1872 r. parlament pruski przyjął ustawę o państwowym nadzorze szkolnym. Duchowieństwo pozbawiano stanowisk inspektorów szkolnych. Na podstawie rozporządzenia naczelnego prezesa Guenthera z 27 października 1873 r. w całym poznańskim szkolnictwie ludowym językiem wykładowym został język niemiecki, za wyjątkiem nauczania religii i śpiewu kościelnego w szkołach katolickich. Wprowadzono także rozbudowaną administrację szkolną. W poszczególnych powiatach nadzór nad szkolnictwem podlegał komisarzom regencji, których funkcje pełnili landraci (czyli radcy ziemscy – obecnie zwani starostami powiatowymi). Zajmowali się oni tzw. sprawami zewnętrznymi (administracyjnymi, zdrowotnymi, budowlanymi, prawnymi, majątkowymi). Sprawy wewnętrzne (np. nadzór pedagogiczny) należały do powiatowych inspektorów szkolnych. Na terenie ziemi wrzesińskiej od 1872 r. działały dwa powiatowe inspektoraty szkolne we Wrześni i w Miłosławiu. Termin inspektorat powiatowy nie odpowiadał zasięgom powiatów. Inspektorat we Wrześni obejmował północną część powiatu wrzesińskiego (Września, Strzałkowo i okolice), zaś inspektorat w Miłosławiu południową część powiatu wrzesińskiego oraz wschodnią część powiatu średzkiego. Szkoły w północnej części naszego terenu obejmował inspektorat w Witkowie, zaś w zachodniej w Pobiedziskach. Powoływano dwa rodzaje inspektorów: państwowych urzędników oraz lokalnych (przeważnie duchowieństwo). Zarządzanie majątkiem szkolnym, reprezentowanie szkoły oraz opiniowanie nauczycieli należało do dozorów szkolnych. W ich skład wchodzili właściciel majątku lub sołtys, proboszcz oraz dwóch lub trzech członków wybieranych przez gminę. Od 1886 r. nominacji na stanowisko nauczyciela w szkole ludowej wydawała administracja szkolna. Rozporządzeniem z 4 marca 1901 r. w szkołach katolickich w klasach I i II (czyli najwyższych) wprowadzono także nauczanie religii w języku niemieckim. Odbiło się to szerokimi protestami pośród uczniów. Jako najsłynniejszy przeszedł do historii protest dzieci w szkole ludowej we Wrześni w maju 1901 r., znany jako strajk dzieci wrzesińskich. W czerwcu strajkowały także dzieci w szkole w Miłosławiu.

Przełom wieków XIX i XX to także okres budowy wielu obiektów szkół powszechnych. We Wrześni w latach 1902-1903 r. na gruntach jeszcze wówczas sokołowskich pobudowano nową szkołę katolicką. Potężny gmach w pruskim stylu z czerwonej cegły wskazywał, kto tak naprawdę zawiaduje oświatą. A przyłożył się do jej wybudowanie nie kto inny, jak sam cesarz Wilhelm II. Podobny, nieco mniejszy obiekt szkolny wybudowano w Nekli także w latach 1902-1903. Mniejsze budynki szkolne pobudowano w większości miejscowości ziemi wrzesińskiej.

Zwycięskie zakończenie powstania wielkopolskiego spowodowało całkowite spolszczenie szkolnictwa i eliminację języka niemieckiego. Po zakończeniu panowania niemieckiego w 1918 sprawy szkolnictwa w poznańskiem objął Wydział Spraw Szkolnych w Komisariacie Naczelnej Rady Ludowej. 25 stycznia 1919 roku naczelny prezes prowincji Trąmbczyński w porozumieniu z Komisariatem Naczelnej Rady Ludowej wydał rozporządzenie, w którym zapewnił dzieciom polskim w szkołach ludowych i obywatelskich naukę w języku polskim, a dzieciom niemieckim uczęszczającym do szkół odrębnych naukę języka niemieckiego. Pozostawiono też podział roku szkolnego na trzy tercjały i pruską nomenklaturę klas od najmłodszej VI do najstarszej I. W połowie 1919 roku szkolnictwo przeszło do Departamentu Oświecenia w Ministerstwie byłej Dzielnicy Pruskiej. Władze Wielkopolski przeprowadziły wiele reform zmierzających do całkowitego spolszczenia szkolnictwa, co umożliwiło zespolenie tej dzielnicy z resztą ziem polskich. Zmieniono nomenklaturę w szkołach ludowych. Klasą najniższą stała się klasa pierwsza. Wprowadzono także 7-letni okres nauki od 7. roku życia. W roku szkolnym 1920/1921 podniesiono poziom organizacyjny szkoły dodając klasę VII. 5 lutego 1921 roku nastąpiło uroczyste przekazanie szkolnictwa wielkopolskiego ministrowi wyznań religijnych i oświecenia publicznego Rzeczypospolitej Polskiej Maciejowi Ratajowi.

1 kwietnia 1923 r. Powiatowy Inspektorat Szkolny w Miłosławiu został zlikwidowany, a jego obwód szkolny włączono do Inspektoratu Szkolnego we Wrześni. W listopadzie 1927 roku zlikwidowano ostatnią pozostałość szkolnictwa pruskiego. Rok szkolny podzielono na dwa półrocza. Pierwsze półrocze trwało od 1 września do 30 stycznia, a drugie od 3 lutego do końca czerwca. Zmienione zostały także nazwy szkół na publiczne szkoły powszechne. Kolejną reformę przeprowadzono 11 marca 1932 r. wprowadzając trzystopniową organizację szkół powszechnych.

Sebastian Mazurkiewicz