Działalność wytwórcza człowieka rozwijała się od zarania dziejów. Jest to także jeden z elementów będących istotą człowieczeństwa. Działalność ta nieustannie się rozszerzała, wynajdowano lepsze materiały i wykonywano nowocześniejsze wyroby. Z takiej działalności wytworzył się rodzaj produkcji zwany rzemiosłem.

Rzemieślnicy działali już u zarania polskiej państwowości. Skupiali się w centrach politycznych i gospodarczych i wokół nich – na naszym terenie w okresie wczesnopiastowskim znajdowały się one w grodach w Grzybowie, Gieczu czy Biechowie. Jak pisałem w poprzednim artykule, pozostałością z tamtego okresu – jeżeli chodzi o rzemiosło – są nazwy wsi i osad: Cieśle, Skotniki, Łagiewniki, Korab czy Kleparz. Znaczący rozwój rzemiosła nastąpił wraz z upowszechnieniem się zakładania zwłaszcza miast, a także wsi, początkowo na prawie polskim, a następnie na prawie niemieckim. Rolę upadających grodów przejęły kształtujące się miasta: Pyzdry, Września, Miłosław, Górka. To tutaj korzystając z istniejących praw pod koniec średniowiecza uformowały się cechy rzemieślnicze. Były to początkowo organizacje kościelno-brackie, z czasem stały się jednak grupami typowo zawodowymi. Cechy otrzymywały od właścicieli miast statuty i przywileje. Istniały dwie formy cechów – cech zwykły i łączny (mieszany). Zwykły tworzyli rzemieślnicy jednego zawodu, zaś łączny rzemieślnicy różnych profesji – powstawał on z powodu niedostatecznej dla utworzenia własnych cechów zawodowych ilości mistrzów danych rzemiosł. Władze cechu oraz starsi cechu sprawowali tzw. zebranie. Zwoływano je poprzez obsyłanie znaku cechowego (godła) lub przez przekaz ustny. Posiadało ono władzę administracyjną, ustanawiało uchwały w zakresie ochrony interesów zawodowych, przyjmowało i wypisywało członków cechu, przeprowadzało sądy brackie, sprawowało kontrolę nad czeladnikami. Istniały zebrania zwyczajne, zgodne ze statutem, oraz nadzwyczajne odbywające się w razie potrzeby. Inicjatorzy tych drugich musieli uiścić opłaty za ich zwołanie. Udział w zebraniach był obowiązkowy dla każdego mistrza. Czeladnicy i uczniowie mieli prawo biernego uczestnictwa. Spośród mistrzów wybierano starszych cechu. Ich kadencja trwała rok, a wybór zatwierdzały władze miejskie. Starszy cechu udostępniał swoje mieszkanie na potrzeby zebrań. Reprezentował cech wobec magistratu oraz na uroczystościach i przed sądami. Był też pomocnikiem władzy miejskiej. Ustalał taksy i przeprowadzał wizje. Wpisywał mistrzów do cechu, wyzwalał uczniów na czeladników, czuwał nad produkcją, oznaczał miejsca sprzedaży, dbał o przechowywanie ksiąg i przywilejów. Pomocą dla starszych byli mistrzowie stołowi w liczbie od 2 do 6, wybierani przez mistrzów starszych. Służyli im radą, także w sądach, trzymali klucze od skarbu cechowego. Szczególną rolę w cechu odgrywał pisarz. Mógł nim być tylko mistrz wybrany przez zebranie. Prowadził on kancelarię cechu, dokonywał wpisów, robił rachunki, prowadził korespondencję. Za swoją pracę otrzymywał wynagrodzenie. Szczegółowe dane o rzemieślnikach w miastach na terenie dzisiejszej ziemi wrzesińskiej pojawiała się w rejestrach poborowych z XVI w. W 1578 r. w Pyzdrach było 181 rzemieślników, we Wrześni – 95, w Miłosławiu – 68, zaś w Górce tylko 5.

Pierwsze informacje o rzemieślnikach w Pyzdrach pojawiają się już w XIII i XIV w. W aktach procesu warszawskiego z 1339 r. wymienia się szewca i piekarza. Korporacje rzemieślnicze w Pyzdrach cieszyły się licznymi względami królewskimi. W 1525 r. król Zygmunt August zatwierdził przywilej księcia Władysława na założenie sukiennic. W 1600 r. zwolniono z podatków piekarzy oraz mielcarzy (piwowarów). Ugoda między władzami miasta Pyzdry a rzemieślnikami z 1741 r. wymienia cechy piwowarów, szewców, płócienników, krawców i kołodziejów. Natomiast lustracja Pyzdr w 1765 r. podała, iż w mieście działają bractwa szewców, krawców, kuśnierzy, bednarzy, piekarzy i cieśli. Później zanotowano także m.in. cech mieczowników. Charakterystycznym elementem krajobrazu pod Pyzdrami były liczne młyny. Na przestrzeni XVI-XVIII stulecia działały młyny: Białobrzeg, Borzej, Dłusk, Dłużek, Grodzki, Kierenda, Kościelecki, Nadolny, Ogończyk, Słodowy, Szyba, Żyłka. Liczne grono młynarzy także miało własny cech.
We Wrześni najstarszym cechem był cech łączny pod przewodnictwem kowali, do których przyłączeni byli miecznicy, rymarze, siodlarze, kotlarze i stelmachowie. Pierwsze statuty i przywileje otrzymał ten cech w XV wieku od Jana Wrzesińskiego, następne od Piotra Wrzesińskiego, Jana Bardzkiego, Mikołaja Działyńskiego, Pawła Działyńskiego oraz Mikołaja Działyńskiego.

W 1580 r. było w mieście 91 rzemieślników, co stanowiło ok. 11% ogółu mającej w przybliżeniu 800 mieszkańców Wrześni. Wyróżnić można było 11 specjalności zawodowych. Na taką strukturę rzemieślników oddziaływał przede wszystkim rynek lokalny. Istnieć musiał wówczas we Wrześni cech bednarzy, bo 8 sierpnia 1619 r. Piotr z Bnina Opaliński, dziedzic miasta Czerniejewa, na prośbę tamtejszego cechu bednarzy nadał mu statut wzorowany na statucie cechu bednarzy wrzesińskich. Cech bednarzy we Wrześni otrzymał nowy statut z przywilejami w 1622 roku. Po wielkim pożarze w 1664 r. dziedzice miejscowi potwierdzali kolejno dawne przywileje i statuty cechów. 20 maja 1667 r. Zygmunt Działyński potwierdził na prośbę przedstawicieli cechu kowali statuty nadane przez poprzednich właścicieli Wrześni temu i innym cechom. Tenże dziedzic 8 stycznia 1671 r. w ponowionym przywileju lokacyjnym na prawie magdeburskim potwierdził dotychczasową samorządność niektórych cechów (piekarzy, szynkarzy). W 1689 r. potwierdzono statuty cechu garncarzy, a w 1696 r. cechu piwowarów. Istniały jeszcze z własnymi statutami cechy szewców i tkaczy. W 1788 r. przybył z Poznania do Wrześni kupiec Eichler w celu założenia fabryki wyrobu tytoniu i tabaki. Była to scentralizowana manufaktura z 8 warsztatami, gdzie pracowało 6 robotników. Znajdowała się przy ulicy Żydowskiej, którą z czasem nazwano ulicą Fabryczną. W mieście działał też browar oraz 16 gorzelni. Na przedmieściu od strony Gniezna funkcjonowało 9 młynów wietrznych.

II połowa XVIII w. to okres silnego rozwoju sukiennictwa, zwłaszcza w Miłosławiu, gdzie w 1785 r. było 17 sukienników, w 1788 r. – 22, zaś w 1789 r. aż 30. Dla porównania we Wrześni w tym samym czasie działało 4-5 sukienników. Cech sukienników istniał także w Nekli. Szczegółowe informacje o stanie rzemiosła podają pruskie statystyki przeprowadzone w latach 1793-1794. W Pyzdrach pracowało 40 krawców, 33 piekarzy, 23 rzeźników, 22 szewców, 8 czapników, po 4 cieśli, kołodziejów, stolarzy i paśników, po 3 kuśnierzy, grzebieniarzy, 2 szklarzy i kowali, 1 tkacz, introligator, kotlarz, malarz, siodlarz, mydlarz, ślusarz, garncarz i ceglarz. We Wrześni działało 24 szewców, 12 kuśnierzy, 10 rzeźników, 6 kowali, 4 kołodziejów, 3 stolarzy, 2 pilarzy i czapników, 1 powroźnik, bednarz, rymarz, garncarz. Natomiast w Miłosławiu było 26 szewców, 21 tkaczy, 15 krawców, 5 rzeźników, kołodziei i stelmachów, 4 stolarzy, 3 cieśli, 2 kuśnierzy, bednarzy, młynarzy, ślusarzy, murarzy, 1 kowal, tokarz, szklarz, rymarz, powroźnik, garncarz, postrzygacz i folownik obrabiający płótno.

Od 1833 r. po uwłaszczeniu miast w państwie pruskim zniesiono przymus cechowy oraz propinację (monopol szlachty na produkcję i sprzedaż alkoholu we własnych dobrach). W 1845 r. zniesiono zakaz wykonywania zawodu poza obrębem cechu. Organizacje cechowe zajęły się teraz obroną wspólnych interesów, tworzeniem kas zapomogowych, opieką nad wdowami oraz nauką zawodu. Pojawiły się także nowe profesje, jak zegarmistrzostwo, introligatorstwo czy bibliotekarstwo. W warsztatach zaczęto coraz częściej używać maszyn mechanicznych. Gorzelnie dworską na podwrzesińskim Zawodziu w 1839 r. wyposażono w aparaty parowe i destylarnie spirytusu. W 1845 r. kowal Franciszek Bednarowicz uruchomił warsztat produkujący sprzęt rolniczy. Efektem jego działań było skonstruowanie nowego pługa, tzw. wrzesińskiego. W 1849 r. uruchomił fabrykę pługów. Niestety nie opatentował wynalazku. W ten sposób z rzemiosła wyrastał przemysł. W II poł. XIX i na początku XX w. zaczęły powstawać zakłady: cukrownia, fabryka wyrobów cementowych, fabryka powozów, fabryka pończoch, fabryka cykorii, cegielnia, fabryka obuwia, fabryka ślusarska i inne. Jednak nadal rzemiosło odgrywało znaczącą rolę w gospodarce. Pod koniec XIX w. we Wrześni było 5 cechów. Cech szewski zrzeszał 103 mistrzów i 110 czeladników; cech rzeźników – 53 mistrzów; cech stolarzy – 29 członków; cech kowali – 24 osoby; cech młynarzy – 22 osoby. Poza cechami działali piekarze (21), krawcy (71), garncarze (12), cieśle (11), bednarze (10), murarze (10). W 1898 r. łącznie w mieście było 276 rzemieślników. W Miłosławiu działało 11 rzeźników, 6 szewców, po 3 kowali, ślusarzy i stolarzy, po 2 krawców, młynarzy, szklarzy, piekarzy, murarzy, garncarzy, zegarmistrzów, stelmachów i siodlarzy oraz kilka innych rzemieślników. Jeszcze w 1886 r. dla kształcenia młodzieży zorganizowano we Wrześni Rzemieślniczą Szkołę Dokształcającą.

W 1924 r. wszystkie cechy rzemieślnicze działające na terenie powiatu wrzesińskiego zrzeszono w Wydziale Cechowym. We Wrześni w 1928 r. wyróżniano jeszcze 49 profesji rzemieślniczych. W 1931 r. na terenie powiatu wrzesińskiego działało 78 warsztatów kowalskich, 197 zakładów krawieckich, 136 szewskich, 36 młynów, 48 piekarni, 79 warsztatów rzeźnickich. W czasie okupacji hitlerowskiej zlikwidowano cechy, zamknięto wiele warsztatów, a majątek skonfiskowano.

13 września 1945 r. przedstawiciele cechów utworzyli Powiatowy Związek Cechów. Na jego czele stanął mistrz piekarski Antoni Zamysłowski. Dwa lata później utworzono Pomocniczą Spółdzielnię Powiatowego Związku Cechów. Działała tylko przez rok i zaopatrywała rzemieślników w potrzebne surowce i materiały. Związek skupiał 10 cechów, zrzeszając 365 rzemieślników. Okres stalinowski odbił się negatywnie na rzemiośle. Były to czasy licznych represji, stałych kontroli i utrudniania pracy. Liczba zakładów zmniejszyła się z 400 do 212 w 1952 r. 30 czerwca 1953 r. powstał Cech Rzemiosł Rożnych. W 1964 r. postanowił on wybudować obiekt na swoją siedzibę i zakupił nieruchomość przy ul. Kościelnej 5. W latach 1970-1973 wybudowano tutaj nową siedzibę cechu. Uroczystego otwarcia Domu Rzemiosła dokonano 1 grudnia 1973 r. Siedziba cechu była miejscem spotkań, szkoleń i życia kulturalnego. Przemiany roku 1989 r. otworzyły nowy rozdział w działalności cechowej. Nie jest ona wcale łatwa. Przynależność do cechu jest dobrowolna. W 1989 r. deklarację o przyjęcie złożyło 818 członków. Owocem zaangażowania m.in. zarządu, a zwłaszcza Mirosława Ziętka, starszego cechu, było powołanie Szkoły Rzemieślniczej – Zasadniczej Szkoły Zawodowej nr 2 w budynkach koszarowych. Od 2001 r. starszym cechu jest Marian Gawron. W 2003 r. wrzesiński Cech Rzemiosł Różnych obchodził uroczystość 50-lecia.

Literatura: 50-lecie działalności Cechu Rzemiosł Różnych, Września 2003
Ziemia wrzesińska, red. J. Deresiewicz, Warszawa-Poznań 1978
Września. Historia miasta, red. M. Torzewski, Września 2006
J. Łojko, Civitas Pyzdry. Dzieje miasta do roku 1793, Pyzdry 2007

Sebastian Mazurkiewicz